نوسینى، هاوڕێ حه‌سه‌ن حه‌مه‌

به‌سیاسیكردنى كه‌رتى گشتى له‌ هه‌رێمى كوردستان: هه‌ڵسه‌نگاندنێك له‌سه‌ر بنه‌ماى سیستمی مێریتۆكراسی
پێشه‌كی
دابه‌شكردن و پڕكردنه‌وه‌ى پۆسته‌ حكومی و ئیدارییه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای وه‌لائی حزبی، وه‌لائی شه‌خسی و خزمخزمێنه‌ یه‌كێكه‌ له‌ گرفته‌ سه‌ره‌كیه‌كانى حوكمڕانى له‌ هه‌رێمى كوردستان. له‌دواى دروستبوونى قه‌واره‌ى هه‌رێمى كوردستان له‌ ساڵى 1991 تا ئه‌مڕۆ، به‌گشتى دامه‌زراندن له‌ كه‌رتی گشتیداو وه‌رگرتنى پۆست و ئیمتیازاته‌ ماددی و مه‌عنه‌وییه‌ حزبی و حكومیه‌كان له‌سه‌ر بنه‌ماى وه‌لائی حزبی و شه‌خسی بوون، نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌ماى لێهاتوویی و لێوه‌شاوه‌یی. ده‌رئه‌نجام، سیستمى دامه‌زراندن و وه‌رگرتنى پۆسته‌ ئیدارییه‌كان له‌ حكومه‌تدا پێچه‌وانه‌ى ئه‌و مه‌قوله‌یه‌ بووه‌ كه‌ده‌ڵێت "كه‌سی شیاو له‌ شوێنى شیاو". به‌پێچه‌وانه‌وه‌، زۆربه‌ى ئه‌وانه‌ى پۆسته‌ حكومیه‌كانیان له‌ كه‌رتى گشتیدا وه‌رگرتووه‌ كه‌سانى لاوازبوون، شیاوى ئه‌و پله‌و پایه‌ حكومیانه‌ نه‌بوون كه‌ وه‌ریانگرتوه‌، ئه‌مه‌ش كاریگه‌رى خراپی له‌سه‌ر پێشكه‌شكردنى خزمه‌تگوزارییه‌ گشتیه‌كان و گه‌شه‌ى ئابوورى له‌ هه‌رێمى كوردستان هه‌بووه‌. 
سه‌ركه‌وتنى هه‌ر وڵاتێك به‌نده‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى ئایا كه‌سانى شیاو لێهاتوو به‌توانا پۆسته‌ باڵاكانى ئه‌و وڵاته‌ به‌ڕێوه‌ ده‌به‌ن. له‌م باره‌یه‌وه‌، لی كوان یو، دامه‌زرێنه‌رو یه‌كه‌مین سه‌رۆك وه‌زیرانی سه‌نگافورا، ده‌ڵێت: " ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت سه‌نگافورا سه‌ركه‌وتووبێت... پێویسته‌ خاوه‌نى سیستمێك بین ڕێگه‌ به‌ به‌تواناترین مرۆڤه‌كان بدات كه‌ ئه‌و پۆست و كارانه‌ وه‌ربگرن كه‌ شیاوی وه‌رگرتنین، كارو پۆسته‌كان پێویستیان به‌و كه‌سه‌ به‌توانایانه‌ هه‌بێت، نه‌ك به‌پێچه‌وانه‌وه‌ كه‌سه‌كان پێویستیان به‌و پۆست و پله‌وپایانه‌ بێت (1). هه‌مان قسه‌ بۆ كوردستانیش ڕاسته‌، گه‌ر ده‌مانه‌وێت كوردستان سه‌ركه‌وتووبێت، پێویسته‌ كه‌سانێك له‌ پله‌و پایه‌دابن كه‌ لێوه‌شاوه‌و لێهاتوون، پێوه‌ری وه‌رگرتن له‌ حزبی بوون و نزیكایه‌تى سیاسیه‌وه‌ بگۆڕن بۆ پێوه‌رى لێوه‌شاوه‌یی، ئه‌مه‌ش ته‌نها به‌ په‌یڕه‌وكردنى سیستمی مێریتۆكراسی ده‌بێت. سیستمی مێریتۆكراسی واته‌ ئیداره‌دانى وڵات و كه‌رتى گشتى له‌لایه‌ن ئه‌و كه‌سانه‌ى تواناو لێهاتوویی و لێوه‌شاوه‌ییان هه‌یه‌، هه‌روه‌ها پسپۆڕی و  تایبه‌تمه‌ندی وردییان له‌و بوارانه‌دا هه‌یه‌ كه‌ كارى تێداده‌كه‌ن.
 به‌ڕێوبردنی كه‌رتى گشتى له‌لایه‌ن كه‌سانى به‌هره‌مه‌ند و به‌تواناوه‌ ده‌توانێت باشترین ده‌رئه‌نجامی خوازراوى هه‌بێت، به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ خوشگوزه‌رانى گشتى بۆ هه‌مووان دابین ده‌كات. لێره‌وه‌ سیستمى مێریتۆكراسی سیستمێكى دادپه‌روه‌رانه‌یه‌، تاك و كۆمه‌ڵ به‌هۆیه‌وه‌ سوودمه‌ند ده‌بن، گه‌شه‌ى ئابوورى و خۆشگوزه‌رانى گشتى به‌هۆیه‌وه‌ به‌رهه‌مدێت. ئه‌م كورته‌ توێژینه‌وه‌یه‌ هه‌وڵده‌دات به‌شێوه‌یه‌كى ڕه‌خنه‌یی تیشكبخاته‌سه‌ر پێوه‌ره‌كانى وه‌رگرتنى  پۆستی گشتى له‌ هه‌رێمى كوردستان. توێژینه‌وه‌كه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌ده‌بیاتى سیستمى مێریتۆكراسی باس له‌وه‌ ده‌كات گۆڕینى پێوه‌ره‌كانى وه‌رگرتنى پۆستى گشتى له‌ پێوه‌رى وه‌لائی حزبی و وه‌لائی شه‌خسیه‌وه‌ بۆ پێوه‌رى تواناو لێهاتوویی كاریگه‌رى به‌رچاوى ده‌بێت له‌سه‌ر به‌ره‌وپێشبردنى كه‌رتى گشتى، گه‌شه‌ى ئابوورى، خۆشگوزه‌رانى گشتى، كه‌مبوونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵی و به‌ره‌وپێشبردنى دادپه‌روه‌رى، دواجاریش له‌سه‌ر به‌ره‌وپێشبردنى حوكومڕانى له‌ هه‌رێمى كوردستان. 

ڕه‌گوڕیشه‌ى هزرى مێریتۆكراسی 
ڕه‌گوڕیشه‌ى هزرى مێریتۆكراسی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ لیبڕاڵیزمى كلاسیكى، به‌تایبه‌تى بۆ بنه‌ماى یه‌كسانی كه‌ لێبڕاڵه‌كان باوه‌ڕییان پێیه‌تى. به‌بۆچونى لێبڕاڵه‌كان پێویسته‌ هه‌موو تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ هه‌مان ده‌رفه‌تى یه‌كسانیان هه‌بێت له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا. به‌ڵام ئه‌مه‌ واتاى وانیه‌ لیبڕاڵه‌كان باوه‌ڕیان به‌ یه‌كسانى له‌ ده‌رئه‌نجام یان پاداشته‌كاندا هه‌بێت، به‌و مانایه‌ی هه‌موان یه‌كسان و هاوشێوه‌بن له‌ بارودۆخ و گوزه‌رانی ژیاندا (لیبڕاڵه‌كان باوه‌ڕیان به‌ یه‌كسانى له‌داهاتدا نیه‌). لیبڕاڵه‌كان باوه‌ڕیانوایه‌ یه‌كسانى كۆمه‌ڵایه‌تى شتێكى نه‌خوازراوه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ى خه‌ڵك خاوه‌نى تواناو لێهاتوویی جیاوازن، كه‌سانێك ئاماده‌ن له‌وانی تر زیاتر خۆیان ماندووبكه‌ن. به‌واتایه‌كی تر، خه‌ڵكى خاوه‌نى تواناو لێهاتوویی جیاوازن، به‌شێكیان ئاماده‌ن له‌وانیتر زیاتر خۆیان ماندوبكه‌ن. لیبڕاڵه‌كان پێیانوایه‌ پێویسته‌ توانا، لێهاتووی و حه‌زی كاركردن پاداشتبكرێت. لێره‌وه‌، یه‌كسانى بۆ لیبڕاڵه‌كان به‌مانای ئه‌وه‌ دێت تاكه‌كان پێویسته‌ ده‌رفه‌تى یه‌كسانیان هه‌بێت بۆ گه‌شه‌پێدانى تواناو لێهاتوویی جیاوازییان. ئه‌مه‌ سه‌ره‌كێشێت بۆ مێریتۆكراسی، كه‌ به‌واتای فه‌رمانڕه‌وایكردن دێت له‌لایه‌ن به‌ هره‌مه‌ند و به‌تواناكانه‌وه‌.
 كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی مێریتۆكراس واته‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك كه‌ نایه‌كسانی له‌ داهات و پێگه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تیدا ڕه‌نگدانه‌وه‌ى نایه‌كسانیه‌ له‌ دابه‌شبوونى تواناو لێهاتویی مرۆڤه‌كاندا، یان له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌و فاكته‌رانه‌یه‌ كه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ى كۆنتڕۆڵی مرۆڤن (به‌خت و شانس، بۆ نمونه‌ هه‌ندێك مرۆڤ به‌ كوێرى له ‌دایك ده‌بن). كۆمه‌ڵگه‌ی مێریتۆكراس به‌بۆچونى لیبڕاڵه‌كان كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌یه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ى تاكه‌كان له‌سه‌ر بنه‌ماى ڕه‌گه‌ز، ڕه‌نگی پێست، ئاین، یان باگراوه‌ندی خێزانیه‌وه‌ بڕیاریان له‌سه‌ر نادرێت به‌ڵكو له‌سه‌ر بنه‌ماى تواناكانیان و خواستى كاركردنیان هه‌ڵسه‌نگاندنیان بۆ ده‌كرێت. 
لایه‌نگرانى لیبڕاڵیزمی كلاسیكى پشتیوانى له‌ مێریتۆكراسیه‌كى به‌هێز ده‌كه‌ن به‌ په‌ساوی ئه‌خلاقی و ئابوورى. له‌ڕووى ئابوورییه‌وه‌، لیبڕاڵه‌كان ته‌ركیزى زۆر ده‌خه‌نه‌ سه‌ر پێویستى بۆ هاندان. نایه‌كسانى كۆمه‌ڵایه‌تى به‌رفراوان هانده‌رێكى به‌هێزى ده‌وڵه‌مه‌ندو هه‌ژاره‌كانه‌ بۆ كاركردن: ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان ده‌رفه‌تى ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ سامانى زیاتر به‌ده‌ستبهێنن، له‌هه‌مانكاتدا هه‌ژاره‌كان ده‌یانه‌وێت له‌ هه‌ژارى ڕزگارییان بێت. له‌ڕووى ئه‌خلاقیه‌وه‌، عه‌داله‌ت واده‌خوازێت ڕێز له‌ مافی تاكه‌كان بگیرێت. تا ئه‌و كاته‌ى تاكه‌كان ده‌یانه‌وێت به‌ شێوه‌یه‌كى ڕه‌وا سامان كۆبكه‌نه‌وه‌، ده‌رئه‌نجامی دابه‌شكردنى سامان ڕه‌وایه‌، ته‌نانه‌ت نایه‌كسانى له‌ سامانیشدا ڕه‌وایه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ى پێوه‌رى كۆكردنه‌وه‌ى سامان لێهاتووی و خواستى كاركردنه‌. ئه‌وانه‌ى كه‌ تواناى زۆریان هه‌یه‌ ئه‌وانه‌ن كه‌ زۆر خۆیان ماندوكردوه‌، به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ سه‌روه‌رت و سامانى زیاتر به‌ده‌ستده‌هێنن و شایسته‌ى ئه‌وه‌ن له‌ كه‌سانى ته‌مبه‌ڵ و ته‌وه‌زه‌ل ده‌وڵه‌مه‌ند تربن، هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌یه‌ لیبڕاڵیزم پاساو بۆ بوونى خاوه‌ندارێتى تایبه‌ت ده‌هێنێته‌وه‌. ئه‌م تێزه‌ به‌ تێزى دادپه‌روه‌رى له‌سه‌ر بنه‌ماى ماف ده‌ناسرێت، له‌لایه‌ن جۆن لۆكه‌وه‌ له‌سه‌ده‌ى حه‌ڤده‌هه‌م گه‌شه‌ى پێدرا، دواتر له‌ سه‌ده‌ی بیسته‌مدا له‌لایه‌ن لیبڕاڵه‌ نوێیه‌كانه‌وه‌ به‌ره‌وپێشبرا  به‌زۆریش له‌ژێر كاریگه‌رى بیروبۆچونه‌كانى ڕۆبێرت نۆزیكدا بوو(2).

مێریتۆكراسی چیه‌؟ پێناسه‌و ڕه‌هه‌ندو تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى سیستمى مێریتۆكراسی
به‌گشتى مێریتۆكراسی پێناسه‌ده‌كرێت وه‌ك سیستمێكى حكومی یان ئیدارى كه‌ تێیدا له‌سه‌ر بنه‌ماى توانا به‌رپرسیارێتى، پۆست، كار و شایسته‌ییه‌كان دابه‌شده‌كرێت، كه‌ له‌ڕێگه‌ى هه‌ڵسه‌نگاندنى بێلایه‌نانه‌وه‌ یان تاقیكردنه‌وه‌وه‌ بڕیارى له‌سه‌ر ده‌درێت(3). مێریتۆكراسی به‌ پسپۆڕی یان تایبه‌تمه‌ندی پێناسه‌ده‌كرێت، به‌م هۆیه‌وه‌ چۆنێنى تێگه‌یشتن لێی ده‌گۆڕێت. ماناى  مێریتۆكراسی ده‌شێت به‌ڕوونى دیارى بكرێت، به‌ڵام گرنگه‌ هه‌ندێك پرسیارى قوڵ له‌باره‌یه‌وه‌ بكرێت. چۆن تواناو لێهاتویی دیاری ده‌كرێت؟ كێ دیارى ده‌كات؟ پڕۆسه‌ى دیاریكردنه‌كه‌ى چیه‌؟ ئه‌و بنه‌ماو به‌هایانه‌ چین په‌یوه‌ندییان به‌ سیستمى مێریتۆكراسیه‌وه‌ هه‌یه‌؟ 
تواناو لێهاتوویی چه‌مكێكى مه‌رجداره‌، پشت به‌وه‌ ده‌به‌ستێت كه‌ له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا چی به‌ باش یان توانا داده‌نرێت. ئه‌گه‌ر مێریتۆكراسی بریتى بێت له‌ گه‌شه‌پێدانى تواناكان و به‌ره‌وپێشبردنیان، ئه‌وا چۆنێتى پێناسه‌كردنى تواناو لێهاتوویی خۆى بۆخۆى گرنگه‌ له‌ هه‌ڵسه‌نگاندنى مێریتۆكراسیدا. ئه‌گه‌رچی ئه‌و پرسیارانه‌ گرنگن، به‌ڵام ده‌كرێت كۆمه‌ڵێك ڕێگاو شێواز دیاری بكرێت بۆ تێگه‌یشتن له‌ مێریتۆكراسی.
 مێریتۆكراسی سیستمێكى كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ كه‌ توانا یان به‌هره‌مه‌ندی بنه‌ماى دابه‌شكردنى پۆست و شایسته‌ییه‌كانه‌ به‌سه‌ر خه‌ڵكدا. واتا، سیستمێكى كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى توانا یان به‌هره‌مه‌ندی پۆست و شایسته‌ییه‌كان به‌سه‌ر خه‌ڵكدا دابه‌شده‌كرێن. داكۆكیكه‌رانى سیستمی مێریتۆكراسی جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ له‌ سیستمێكى مێریتۆكراسی ڕاسته‌قینه‌دا هه‌مووان ده‌رفه‌تى یه‌كسانیان هه‌یه‌ بۆ گه‌شه‌پێدان و به‌ده‌ستهێنانى شایسته‌ییه‌كانیان له‌سه‌ر بنه‌ماى تواناو هه‌وڵ و ماندوبونى كه‌سیان. به‌م شێوه‌یه‌، مێریتۆكراسی بیرۆكه‌ی یه‌كسانى و لێهاتوویی ده‌سه‌پێنێت، له‌به‌رامبه‌ردا سیستمی پاترۆنیج (دابه‌شكردنى شایسته‌ییه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای وه‌لائی حزبی) و خزمخزمێنه‌و گه‌نده‌ڵی و بێتوانایی ڕه‌ده‌كاته‌وه‌. مێریتۆكراسی سیستمێكه‌ كه‌ گرنگی ده‌دات به‌ كێبڕكێ، هه‌ڵبژاردن و دیاریكرانى ئاشكرایانه‌، هه‌ڵسه‌نگاندنى وردی جۆرێتى تواناكان، هه‌روه‌ها بوونى كۆمه‌ڵێك پێوه‌رى تایبه‌تمه‌ندی جیهانى و پڕۆسه‌ى دامه‌زراندنى تۆكمه‌و جێگیر، له‌برى دیاریكردنى كوێرانه‌و هه‌ڕه‌مه‌كی تاكه‌كان بۆ پۆسته‌كانى كه‌رتى گشتى. ئه‌مڕۆ، سیستمى مێریتۆكراسی له‌ پڕۆسه‌ى دامه‌زراندندا په‌یوه‌ندیداره‌ به‌ ئاستی خوێنده‌وارى (بڕوانامه‌)، ده‌رچوون له‌ تاقیكردنه‌وه‌ گشتیه‌كان، به‌دیهێنانى هه‌موو مه‌رجه‌كانی پێویست به‌و پۆسته‌وه‌. له‌زۆربه‌ى حاڵه‌ته‌كاندا، تاقیكردنه‌وه‌ى ده‌روننی و چاوپێكه‌وتن شانبه‌شانى ئه‌و مه‌رجانه‌ پێویسته‌. سیستمی مێریتۆكراسی چه‌ند سودێكى سه‌ره‌كی هه‌یه‌: 
1- پیاده‌كردنى سیستمى مێریتۆكراسی ده‌بێته‌هۆى به‌رزبوونه‌وه‌ى گه‌شه‌ى ئابورى له‌به‌رئه‌وه‌ى:
- كه‌رتى گشتى له‌لایه‌ن كه‌سانى به‌تواناو شاره‌زاوه‌ ئاڕاسته‌ ده‌كرێت، لێهاتووه‌كان تواناى ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ پیلانى تۆكمه‌ بۆ به‌ره‌وپێشبردنى دامه‌زراوه‌ گشتیه‌كان دابنێن. ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌هۆى به‌ره‌وپێشچوونى تواناى دامه‌زراوه‌ گشتیه‌كانی وڵات و دواجاریش گه‌شه‌پێدانى ئابوورى. 
- وه‌رگرتنى شایسته‌ییه‌ ماددی و مه‌عنه‌وییه‌كان له‌م سیستمه‌دا له‌سه‌ر بنه‌ماى لێهاتووییه‌، ئه‌گه‌ر ده‌ته‌وێت سوودمه‌ندبێت ده‌بێت كه‌سێكى لێهاتوو بێت، ئه‌م بنه‌مایه‌ هانى گه‌شه‌پێدانى تواناكان ده‌دات، تاكه‌كان له‌م سیستمه‌دا پاڵنه‌رى زیاترییان هه‌یه‌ بۆ خۆپێگه‌یاندن و به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ زیاتر به‌رهه‌مهێنن. 
2- جێبه‌جێكردنى سیستمى مێریتۆكراسی ده‌بێته‌هۆى كه‌مبوونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵی، له‌به‌رئه‌وه‌ى دروستكردنى بیرۆكراسێتیه‌كى پڕۆفیشناڵ به‌رژه‌وه‌ندى جیاواز له‌نێوان بیرۆكرات و سیاسیه‌كاندا دروست ده‌كات. كه‌سانى به‌تواناو لێهاتوو كه‌متر ده‌كه‌ونه‌ ژێر كاریگه‌رى شه‌خسی و حزبیه‌وه‌، ملكه‌چی سیاسیان كه‌متره‌. به‌واتایه‌كى، كاتێك به‌رپرسانى كه‌رتى گشتى له‌سه‌ر بنه‌ماى مێریتۆكراسی داده‌مه‌زرێن له‌به‌رامبه‌ر وه‌زیره‌كانى حكومه‌تدا به‌رپرسیارن، كه‌ ئه‌وانیش له‌به‌رامبه‌ر حكومه‌ت و په‌رله‌ماندا به‌رپرسیارن و ملكچن بۆ لێپێچینه‌وه‌ى په‌رله‌مان، به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ به‌رپرسانى كه‌رتى گشتى به‌رپرسیارانه‌تر ڕه‌فتارده‌كه‌ن. ده‌رئه‌نجام، ئه‌م سیستمه‌ ڕێگه‌خۆشكه‌ره‌ بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵی.
3- دامه‌زراندن له‌سه‌ر بنه‌ماى تواناو لێهاتوویی و پله‌به‌رزكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر هه‌مان پێوه‌ر تواناى كارمه‌ندانى حكومه‌ت باشتر ده‌كات و  ئه‌دائیشیان به‌رزترده‌كاته‌وه‌. 
4- پیاده‌كردنى سیستمى مێریتۆكراسی ده‌رفه‌ت ده‌ڕه‌خسێنێت بۆ ئه‌وه‌ى خزمه‌تگوزارییه‌ گشتیه‌كان به‌ باشترین شێوازى خوازراو پێشكه‌ش به‌ هاوڵاتیان بكرێت. ده‌رئه‌نجامیش، خۆشگوزه‌رانى گشتى دێته‌كایه‌وه‌(4).
به‌ڵام ڕه‌نگه‌ پرسیارى سه‌ره‌كی لێره‌دا ئه‌وه‌ بێت چۆن سیستمى مێریتۆكراسی بناسینه‌وه‌. به‌گشتى سیستمى مێریتۆكراسی به‌ دوو خاسیه‌تێكى سه‌ره‌كی له‌ سیستمه‌كانى تر جیاده‌كرێته‌وه‌: 
1-    كێبڕكێی بێلایه‌ن دوور له‌ ده‌ستێوه‌ردانى حزبی، شه‌فافیه‌ت و بێلایه‌نى دوو پێشمه‌رجی سه‌ره‌كین بۆ كێبڕكێی ئازادانه‌. واته‌ ده‌بێت هه‌مووان مافی كێبڕكێیان هه‌بێت بۆ وه‌رگرتنى هه‌مان پۆست، كار، شایسته‌یی، له‌هه‌مانكاتدا ده‌بێت هه‌ڵسه‌نگاندنی دیاركردنى كه‌سی شیاو به‌ شه‌فافی و بێلایه‌نانه‌ ئه‌نجامبدرێت.  
2-    ده‌رفه‌تى یه‌كسان بۆ هه‌مووان، هه‌مووان به‌یه‌كسانى مافی پێشكه‌شكردنیان هه‌بێت بۆ پۆسته‌ گشتیه‌كان(5).
مێریتۆكراسی سیستمێكى ئایدیاڵ نیه‌ كه‌ قابیلی پیاده‌كردن نه‌بێت، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ زۆرینه‌ی وڵاته‌ پێشكه‌وتووه‌كانى جیهان به‌تایبه‌ت وڵاته‌ لیبڕاڵه‌كان په‌یڕه‌ویی له‌م سیستمه‌ ده‌كه‌ن. یه‌كێك له‌ دیارترین ئه‌و وڵاتانه‌ى كه‌ پێشه‌نگه‌ له‌ڕووى شوێنكه‌وتنى سیستمى مێریتۆكراسی وڵاتى سه‌نگافورایه‌. سیستمى مێریتۆكراسی له‌ سه‌نگافورا به‌شێكی سه‌ره‌كی له‌ بنه‌ماو به‌ها نیشتیمانیه‌كانى سه‌نگافورا پێكده‌هێنێت، بووه‌ به‌ به‌شێك له‌ ناسنامه‌ی نیشتیمانى ئه‌و وڵاته‌. ئه‌م گرنگیدانه‌ زۆره‌ى سه‌نگافورا له‌ وته‌و لێدوانه‌كانى به‌رپرسانى باڵاى ئه‌و وڵاته‌دا به‌ ئاشكرا ده‌رده‌كه‌وێت. بۆ نموونه‌، لی هسین لونگ،سه‌رۆك وه‌زیرانى سه‌نگافورا، له‌ ساڵى 2013دا ڕایگه‌یاند: " مێریتۆكراسی وه‌ك به‌شێكى سه‌ره‌كی و بنه‌مایه‌كى جێگیرى وڵاته‌كه‌مان ده‌مێنێته‌وه‌. پێویسته‌ خه‌ڵك به‌ به‌شداری و ماندوبونیان بناسینه‌وه‌، نه‌ك به‌ باگراوند و سه‌روه‌ت و سامان و پێگه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیان، پێویسته‌ جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ بكه‌ینه‌وه‌ پاداشتكردن له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌شداری و تواناو و ماندووبوونه‌، پێویسته‌ ئه‌وانه‌ پاداشتبكرێن كه‌ خزمه‌تێك پێشكه‌ش به‌ وڵاته‌كه‌مان ده‌كه‌ن". 
له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا، مێریتۆكراسی بووه‌ به‌ به‌شێك له‌ ستراتیجی ئیداره‌دانى فره‌یی له‌ سه‌نگافورا. پێكهاته‌ جیاوازه‌كانى ئه‌و وڵاته‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ڕه‌گه‌زی جیاوازییان كارو شایسته‌ییه‌كان وه‌رناگرن به‌ڵكو له‌سه‌ر بنه‌ماى تواناو لێهاتوویی و به‌شدارییان پاداشت ده‌كرێن. هه‌روه‌ها به‌شى مافه‌ بنه‌ڕه‌تیه‌كانى ده‌ستورى ئه‌و وڵاته‌دا به‌ قوڵى پشتیوانى له‌ پاراستنى یه‌كسان و ده‌رفه‌تى یه‌كسان ده‌كات به‌تایبه‌ت له‌ بوارى په‌روه‌رده‌دا. له‌ ده‌ستوره‌كه‌دا هاتووه‌ نابێت جیاكارى له‌سه‌ر بنه‌مای ڕه‌گه‌زو ئاین له‌ دامه‌زراوه‌كاندا بكرێت. به‌هه‌مان شێوه‌ى سه‌نگافورا، ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مریكا پیاده‌ى سیستمى مێریتۆكراسی ده‌كات، به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌م سیستمه‌ به‌شێكى گرنگه‌ له‌ ناسنامه‌ى نیشتیمانى ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان(6).
به‌ڵام پێویسته‌ تێبینى ئه‌وه‌ بكرێت، پیاده‌كردنى سیستمی مێریتۆكراسی له‌ وڵاتێكه‌وه‌ بۆ وڵاتێكى تر به‌پێی جیاوازى كلتورو كۆمه‌ڵگه‌كان تاڕاده‌یه‌ك ده‌گۆڕێت. هه‌روه‌ها، ته‌نانه‌ت له‌و وڵاتانه‌ى كه‌ به‌ وڵاتى مێریتۆكراسی ده‌ناسرێن، هۆكارو فاكته‌ره‌ نا مێریتۆكراسیه‌كان كاریگه‌رییان هه‌یه‌. به‌ واتایه‌كی تر، پیاده‌كردنى ئه‌م سیستمه‌ ته‌نانه‌ت له‌و وڵاتانه‌شدا كه‌ ئه‌و سیستمه‌ په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن ڕێژه‌ییه‌و زۆربه‌ى كات ڕه‌گه‌زى نامیریتۆكراسی (بۆماوه‌یی، پێگه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى و په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان، فاكته‌رى كلتورى) تێكه‌ڵ به‌ ڕه‌گه‌زه‌ مێریتۆكراسیه‌كان ده‌كرێن(7).
هه‌رێمى كوردستانى عێراق: دامه‌زراندن له‌سه‌ر بنه‌ماى سیاسی  نه‌ك مێریتۆكراسی
سێكته‌ره‌كانى كه‌رتى گشتى له‌ هه‌رێمى كوردستانى عێراق به‌ قوڵی به‌ سیاسی و به‌حزبی كراون، له‌به‌رئه‌وه‌ى سیستمى سیاسی و حوكومڕانى له‌ هه‌رێمى كوردستان سیستمێكى ته‌واو حزبیه‌، سیستمی سیاسی ملكه‌چه‌ بۆ حزبه‌ سیاسیه‌كان، نه‌ك هاوشێوه‌ى وڵاته‌ پێشكه‌وتووه‌كان حزب ملكه‌چ بێت بۆ سیستمى سیاسی و له‌چوارچێوه‌ى یاسایی سیستمه‌كه‌دا بجوڵێته‌وه‌(8). ده‌ستێوه‌ردانى حزبی به‌نزیكى له‌ هه‌موو كه‌رت و دامه‌زراوه‌ گشتیه‌كانی هه‌رێمى كوردستانى عێراقدا ده‌بینرێ و هه‌ستى پێده‌كرێت(9). به‌م هۆیه‌وه‌، دامه‌زراندن له‌ كه‌رتى گشتی و تاڕاده‌یه‌ك له‌ كه‌رتی تایبه‌تیشدا، دابه‌شكردنى پۆسته‌ گرنگ و باڵاكان، هه‌روه‌ها دابه‌شكردنى شایسته‌ ماددی و مه‌عنه‌وییه‌كان تاڕاده‌یه‌كى زۆر له‌سه‌ر بنه‌ماى وه‌لائی حزبی و سیاسی یان خزمخزمێنه‌ دابه‌شكراون. چه‌ندین ئاماژه‌ى ڕوون و ئاشكرا هه‌ن بۆ سه‌لماندنى ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌. 
یه‌كه‌م، له‌ هه‌رێمى كوردستان مه‌حاڵه‌ كه‌سێك پۆستێكى باڵای له‌ حكومه‌تی هه‌رێمى كوردستان وه‌رگرتبێت به‌بێ پشتیوانى پارتى دیموكراتى كوردستان یان یه‌كێتى نیشتمانى كوردستان. له‌ هه‌رێمى كوردستان زۆربه‌ى  ئه‌و به‌رپرسانه‌ى پۆستى باڵاو گرنگیان له‌ حكومه‌تدا هه‌یه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى حزبی بوون ئه‌و پۆسته‌یان پێدراوه‌، یاخود به‌پشتیوانى به‌رپرسێك ئه‌و پله‌وپایه‌یان پێبه‌خشراوه‌. لێره‌وه‌، پۆسته‌ باڵاو گرنگه‌كان له‌ هه‌رێمی كوردستان پێوه‌رێكى حزبیه‌ یان هه‌ندێكجار شه‌خسی یان نزیكایه‌تیه‌، به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ ئه‌م پێوه‌ره‌ له‌گه‌ڵ پێوه‌رى تواناو لێهاتوویدا ناگونجێت. به‌پێچه‌وانه‌وه‌ سیستمى مێریتۆكراسی واده‌خوازێت ئه‌و پۆستانه‌ به‌پێى ئاستى لێهاتوویی و شیاوى پڕبكرێنه‌وه‌، له‌پێناو ئه‌وه‌ى كه‌سی شیاو له‌ شوێنى شیاودا دابنرێت. 
دووه‌م، نه‌ك ته‌نها پڕكردنه‌وه‌ پۆسته‌ باڵاكان به‌ڵكو سیستمى دامه‌زراندنی فه‌رمانبه‌رانى ئاسایی به‌هه‌مان شێوه‌ تاڕاده‌یه‌كی به‌رچاو فۆڕمێكى حزبی یان شه‌خسی و نزیكایه‌تى خێزانى وه‌رگرتووه‌. به‌پێى ڕاپرسیه‌كى ده‌زگاى ڕاپرسیه‌كى ده‌زگاى جیهانى بۆ ڕاپرسی خزمه‌تى مه‌ده‌نی كه‌ له‌ ساڵى 2011دا ئه‌نجامدراوه‌، له‌سه‌دا 24ى فه‌رمانبه‌رانى كه‌رتى گشتى له‌ هه‌رێمى كوردستان به‌هۆى په‌یوه‌ندی هاوڕێیه‌تى یان نزیكی خێزانیه‌وه‌ دامه‌زراون، له‌سه‌دا 8ى فه‌رمانبه‌ران له‌كاتى دامه‌زراندا به‌هۆى پشتیوانى حزبه‌ سیاسیه‌كانه‌وه‌ دامه‌زراون. هه‌ر له‌ ڕاپرسیه‌كه‌دا پرسیارى ئه‌وه‌ كراوه‌ كه‌ ئایا گرنگترین هۆكارى دامه‌زراندن له‌ وه‌زاره‌ته‌كه‌ی تۆدا چی فاكته‌رێكه‌، له‌سه‌دا 27ى ئه‌وانه‌ی به‌شداربوون له‌ ڕاپرسیه‌كه‌دا ئاماژه‌یان بۆ وه‌لائی حزبی كردوه‌.، له‌سه‌دا 18 به‌شداربووان په‌یوه‌ندى خێزانى و هاورێیه‌تیان ئاماژه‌ پێكردوه‌، له‌سه‌دا 6ى به‌شداربووان وه‌لائی خێڵ و عه‌شره‌تیان دیاریكردوه‌. به‌هه‌مان شێوه‌، ڕاپرسیه‌كی نوسینگه‌ى نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانی تایبه‌ت به‌ مادده‌ى هۆشبه‌رو تاوان ئه‌وه‌ پشتڕاستده‌كاته‌وه‌ دامه‌زراندن له‌ كه‌رتی گشتیدا له‌ حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان به‌ ده‌گمه‌ن له‌سه‌ر بنه‌ماى مێریتۆكراسیه‌. به‌پێى ڕاپرسیه‌كه‌ زیاتر له‌ نیوه‌ى فه‌رمانبه‌رانى كه‌رتى گشتى له‌ هه‌رێمى كوردستان له‌سه‌ر بنه‌مای پڕۆسه‌یه‌كى تۆكمه‌و مانادارى دامه‌زراندن دانه‌مه‌زراون(10). له‌ڕاستیدا له‌ڕابردوودا شێوازى باوى دامه‌زراند له‌ هه‌رێمى كوردستان پشتى به‌ستبوو به‌ ته‌زكیه‌ى حزبی، كه‌ ئه‌مه‌ش ته‌واو پێچه‌وانه‌ى سیستمى مێریتۆكراسیه‌(11). له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا، له‌ڕابردودا حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان له‌پێناو به‌ده‌ستهێنانى پشتیوانى سیاسی به‌لێشاو فه‌رمانبه‌رێكى زۆرى له‌ كه‌رتى گشتیدا دامه‌زراند، تاڕاده‌یه‌ك به‌شێكی به‌رچاوى دامه‌زراندنه‌كه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى پێویستى نه‌بوون، به‌ڵكو هه‌ردوو حزبی ده‌سه‌ڵاتدار له‌پێناو به‌هێزكردنى پێگه‌ى خۆیان له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا ئه‌و كاره‌یان ئه‌نجامدا، كه‌ ئه‌مه‌ش دیسانه‌وه‌ پێچه‌وانه‌ى دامه‌زراندنه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى تواناو لێهاتوویی.
 سێهه‌م، وه‌رگرتنی خوێنكاران له‌ زانكۆكانى هه‌رێمى كوردستان له‌سه‌ر بنه‌ماى قبوڵ خاس، كه‌ ته‌واو پێچه‌وانه‌ى سیستمى مێریتۆكراسیه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ی قبوڵ خاس وه‌رگرتنه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى پشتیوانى به‌رپرسێك یان حزبێكى سیاسیه‌ نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌ماى شایسته‌یی و لێهاتوویی، كه‌سێك په‌نا بۆ قبوڵ خاس ده‌بات كه‌ به‌ مافی خۆى ناتوانێت له‌و كۆلێجه‌ بخوێنێت كه‌ به‌ قبوڵ خاس ده‌توانێت لێی بخوێنێت. ئه‌گه‌رچی شێوازى قبوڵ خاس له‌ ئێستادا له‌ زانكۆكانى هه‌رێمى كوردستان حاڵه‌تێكى ده‌گمه‌نه‌، به‌ڵام له‌ ڕابردودا حاڵه‌تێكى باو بووه‌ له‌ هه‌رێمى كوردستان(12). چواره‌م و كۆتایی، بوونى فه‌رمانبه‌ری بندیوارو دوو موچه‌و سێ موچه‌ له‌ كه‌رتی گشتیدا ئاماژه‌یه‌كى ڕوونى كارنه‌كردنه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى سیستمى مێریتۆكراسی. به‌پێى زانیارییه‌كان، زیاتر له‌ سه‌د هه‌زار كه‌س له‌ هه‌رێمى كوردستان له‌ كه‌رتى گشتیدا یان بندیوارن یان دوو موچه‌و سێ موچه‌ وه‌رده‌گرن(13). پێویسته‌ لێره‌دا تێبینی ئه‌وه‌ بكرێت، دامه‌زراندن له‌سه‌ر بنه‌ماى حزبی و په‌یوه‌ندی سیاسی و خێزانی كۆمه‌ڵێك كاریگه‌رى خراپی هه‌بووه‌: 
1-    كاریگه‌رى خراپی هه‌بووه‌ له‌سه‌ر گه‌شه‌ى ئابوورى، له‌و ڕووه‌وه‌ى بۆته‌هۆى به‌فیڕۆدانى سامانى گشتى و دروستبوونى بارگرانیه‌كى گه‌وره‌ى دارایی له‌سه‌ر حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان. 
2-    كاریگه‌رى خراپی هه‌بووه‌ له‌سه‌ر ئه‌دائی دامه‌زراوه‌ گشتیه‌كان، خه‌ڵكى بێ توانا نه‌شاره‌زا ناتوانێت ئه‌دائێكى باش پێشكه‌ش بكات، سه‌رئه‌نجامیش ئه‌دائی دامه‌زراوه‌كان به‌هۆى لاوازى به‌ڕێوبه‌رو فه‌رمانبه‌ره‌كانیه‌وه‌ لاواز ده‌بێت، ده‌رئه‌نجامیش متمانه‌ى هاوڵاتیان به‌ دامه‌زراوه‌ حكومیه‌كان لاواز ده‌بێت. 
3-    هه‌ستى ناڕازیبونی له‌نێو كه‌رتی گشتیدا دروستكردوه‌، به‌هۆى ئه‌وه‌ى به‌شێك له‌ فه‌رمانبه‌رو به‌ڕێوبه‌ره‌ گشتیه‌كان به‌ به‌پێوه‌رى حزبی یان به‌هۆى په‌یوه‌ندی سیاسی و خێزانیه‌وه‌ دیاریده‌كرێن ئه‌و كه‌سانه‌ى به‌مافی خۆیان و به‌ شایسته‌یی خۆیان دامه‌زران هه‌ست به‌ نادادى و سته‌م ده‌كه‌ن، به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ له‌ ئیش و كاره‌كانیان ڕازینین، ئه‌مه‌ش دیسانه‌وه‌ كاریگه‌رى خراپی ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌دائی كاركردنیان. 
4-    به‌رژه‌وه‌ندییه‌ حزبی و به‌رژه‌وه‌ندیی به‌رپرسانى سیاسی له‌ هه‌ندێك حاڵه‌تدا جێگه‌ى به‌رژه‌وه‌ندی گشتى ده‌گرنه‌وه‌، ئه‌و به‌ڕێوبه‌ره‌ گشتیانه‌ى له‌لایه‌ن حزب یان به‌رپرسانى سیاسیه‌وه‌ دیاریكراون ملكه‌چن بۆ به‌رژه‌وه‌ندی حزب یان ئه‌و به‌رپرسه‌ سیاسیانه‌ى كه‌ پشتیوانى لێكردون، كاتێك به‌رپرسانى گشتى له‌لایه‌ن حزب یان به‌رپرسانى سیاسیه‌وه‌ دیاری ده‌كرێن له‌به‌رامبه‌ر ئه‌واندا به‌رپرسیار ده‌بن، ملكه‌چی به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وان ده‌بن، لێره‌شه‌وه‌ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تى جێگه‌ى به‌رژه‌وه‌ندی گشتى ده‌گرێته‌وه‌و گه‌نده‌ڵی ده‌بیت به‌ سیماى دیارى كه‌رتى گشتى. به‌پێچه‌وانه‌وه‌ كاتێك به‌رپرسان له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه‌ دیاری ده‌كرێن، له‌به‌رامبه‌ر وه‌زیره‌كاندا به‌رپرسیارن، كه‌ ئه‌وانیش له‌به‌رامبه‌ر په‌رله‌ماندا به‌رپرسیارن و په‌رله‌مان ده‌توانێت متمانه‌یان لێوه‌ربگرێته‌وه‌، ملكه‌چن بۆ چاودێرى و به‌دواداچوونى په‌رله‌مان، به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ به‌رپرسیارانه‌تر ڕه‌فتار ده‌كه‌ن. 
به‌گشتى، له‌ هه‌رێمى كوردستان پۆسته‌ گرنگ و باڵاكان له‌سه‌رجه‌م دامه‌زراوه‌كاندا به‌كه‌سانى حزبی پڕده‌كرێنه‌وه‌، له‌زۆربه‌ى حاڵه‌ته‌كاندا حزبی بوون یان نزیكى له‌ سه‌ركرده‌یه‌كى سیاسیه‌وه‌ پێوه‌رى وه‌رگرتنى پله‌وپایه‌و پۆسته‌كانه‌. چه‌ند ئاماژه‌یه‌كی ڕوون هه‌یه‌ ئه‌وه‌ پێشانده‌ده‌ن له‌ هه‌رێمى كوردستان پۆسته‌ باڵاكان له‌سه‌ر بنه‌ماى حزبی بوون یان په‌یوه‌ندی شه‌خسی پڕده‌كرێنه‌وه‌ نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌ماى مێریتۆكراسی، گرنگترین ئه‌و ئاماژانه‌ش بریتین له‌: 
1-    به‌شێك له‌ پله‌وپایه‌و پۆسته‌كان هه‌رگیز ئاشكرا ناكرێن تا هه‌مووان به‌یه‌كسانى مافی پێشكه‌شكردنیان هه‌بێت، به‌ڵكو ڕاسته‌وخۆ له‌لایه‌ن حزب یان به‌رپرسانى سیاسیه‌وه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى وه‌لائ نه‌ك توانا كه‌سه‌كان بۆ ئه‌و پۆستانه‌ دیارى ده‌كرێن. كه‌ ئه‌مه‌ش ته‌واو پێچه‌وانه‌ى ڕه‌گه‌زه‌ سه‌ره‌كیه‌كانى سیستمى مێریتۆكراسیه‌. 
2-    هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا هه‌ڵسه‌نگاندنێكى ته‌واو لایه‌نگیرانه‌یه‌، حزب یان به‌رپرسێكی سیاسی له‌سه‌ر بنه‌ماى نزیكبوون له‌خۆى كه‌سێك بۆ ئه‌و پۆستانه‌ دیاری ده‌كات، نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌ماى توانا. 
3-    هیچ كێبڕكێیه‌ك له‌ پڕۆسه‌كه‌دا نیه‌، یه‌ك كه‌س هه‌یه‌ بۆ یه‌ك پۆست ئه‌ویش به‌ نهێنی دیاری ده‌كرێت. له‌ هه‌ندێك حاڵه‌تدا به‌شێك له‌ پۆسته‌كان له‌لایه‌ن وه‌زاره‌ته‌كانه‌وه‌ ڕاده‌گه‌یه‌نرێن، له‌ڕووكه‌شدا كار به‌ سیڤی ده‌كرێت، به‌ڵام له‌ ناوه‌ڕۆكدا كێ پشتیوانى سیاسی هه‌بێت ئه‌و ده‌توانێت پۆسته‌كه‌ به‌رێته‌وه‌. 

نمونه‌كانی مێریتۆكراسی له‌ هه‌رێمی كوردستان
ئه‌گه‌رچی شێوازه‌كانی دامه‌زراندن و دابه‌شكردنى پۆسته‌ گرنگ و باڵاكان له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌گشتى له‌سه‌ر بنه‌ماى سیستمى مێریتۆكراسی نیه‌، به‌ڵام ئه‌مه‌ ماناى ئه‌وه‌ نیه‌ سیستمى مێریتۆكراسی بۆ كوردستان سیتسمێكى ته‌واو نامۆبێت. لێره‌دا باس له‌ سێ نمونه‌ى سه‌ره‌كی ده‌كه‌ین له‌ كه‌رتى خوێندنی باڵادا وه‌ك نموونه‌ى سیستمێكى مێریتۆكراسی نمونه‌یی. 
نمونه‌ی یه‌كه‌م، حكومه‌تی هه‌رێمى كوردستان له‌ ساڵى 2010 له‌ بوارى خوێندنى باڵادا پڕۆگرامی گه‌شه‌پێدانى توانای مرۆیی (تواناسازى) ڕاگه‌یاند وه‌ك ستراتیژیه‌ك بۆ گه‌شه‌پێدان و به‌رزكردنه‌وه‌ى تواناى توێژه‌ران و پێگه‌یاندنى كه‌سانى ئه‌كادیمى  له‌سه‌رجه‌م بواره‌ زانستیه‌ جیاوازه‌كاندا له‌ هه‌رێمى كوردستان. ئه‌م پڕۆگرامه‌ پڕۆگرامێك بوو له‌سه‌ر بنه‌ماى سیتسمى مێریتۆكراسی له‌به‌رئه‌وه‌ى: 
1-    له‌م پڕۆگرامه‌دا هه‌مووان به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنى پاشخانى حزبی و ڕه‌گه‌زى و ناوچه‌ى جوگرافی مافی پێشكه‌شكردنیان هه‌بوو، واته‌ ده‌رفه‌ته‌كه‌ بۆ هه‌مووان یه‌كسان بوو.  
2-    پڕۆگرامه‌كه‌ پڕۆگرامێكى كێبڕكێ ئامێزبوو، هه‌موو ئه‌وانه‌ى پێشكه‌شكاربوون ده‌رفه‌تى وه‌رگرتنى سه‌د له‌ سه‌دیان نه‌بوو. به‌ واتایه‌كى تر، باشترینه‌كان ئه‌وانه‌ى زۆرترین خاڵیان له‌ كێبڕكێكه‌دا كۆكردبۆیه‌وه‌ ده‌یانتوانى كێبڕكێكه‌ به‌رنه‌وه‌. 
3-    پێوه‌ره‌كانى وه‌رگرتن له‌ پڕۆگرامه‌كه‌ بریتی بوون له‌: توانستى زانستی-نمره‌ى به‌كالۆریۆس، نمره‌ى به‌ كالۆریۆس و ماسته‌ر بۆ پێشكه‌شكارانى دكتۆرا، هه‌روه‌ها توانستى زمانى ئینگلیزى (بوونى تاقیكردنه‌وه‌ى نێوده‌وڵه‌تى باوه‌ڕپێكراو كه‌ ئاستى پێشكه‌شكار دیاری بكات)، بوونی ئۆفه‌رى خوێندن. سه‌رجه‌م ئه‌م پێوه‌رانه‌ پێوه‌رى زیره‌كى و لێهاتووین، پێشانده‌رى حه‌زی كاركردن و خۆماندوكردنن. ئه‌گه‌رچی له‌ پڕۆگرامه‌كه‌دا چه‌ند خاڵێكى كه‌م ده‌به‌خشرا به‌ كه‌س و كارى سه‌ربه‌رزى شه‌هیدان و قوربانیانى ئه‌نفال، به‌ڵام ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌وه‌ى سیستمى مێریتۆكراسی نه‌بوو، له‌به‌رئه‌وه‌ى عاده‌ته‌ن سیستمى مێریتۆكراسی به‌پێى جیاوازى كۆمه‌ڵگه‌و كلتوره‌ جیاوازه‌كان به‌شێوه‌ى جیاواز په‌یڕه‌و ده‌كرێت. ئه‌م میتۆده‌ پێى ده‌وترێت تێكه‌ڵكردنى فاكته‌ره‌ مێریتۆكراسیه‌كان به‌ فاكته‌ره‌ نامیریتۆكراسیه‌كان كه‌ له‌زۆربه‌ى كاتدا وه‌ك حاڵه‌تێكى ئاسایی ته‌ماشا ده‌كرێت. 
4-    هه‌ڵسه‌نگاندنی پاڵێوراوه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كى ڕوون و ئاشكراو بێلایه‌نانه‌بوو، له‌دواى ڕاگه‌یاندنى ده‌رئه‌نجامه‌كان ئه‌وه‌ ڕوونده‌بۆیه‌وه‌ كه‌ بۆچى پاڵێوراوێك توانیوییه‌تى سه‌ركه‌وتووبێت به‌ڵام ئه‌وانى تر سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون(14). 
نموونه‌ی دووه‌م، سیستمى پێشكه‌شكردنی خوێندن له‌ڕێگه‌ی زانكۆلاینه‌وه‌. ئه‌م سیستمه‌ تاڕاده‌یه‌كى زۆر له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كى مێریتۆكراسیه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ى: 
1-    پێشكه‌شكاران له‌سه‌ر بنه‌ماى نمره‌كانیان له‌ زانكۆو په‌یمانگان وه‌رده‌گیرێن، ئه‌مه‌ش واته‌ ڕه‌چاوكردنى لێهاتوویی و زیره‌كی خوێنكاران و ڕێزگرتن له‌ ماندووبوون و شه‌ونوخونیه‌كانیان. 
2-    وه‌رگرتن له‌ به‌شه‌ جیاوازه‌كان به‌نمره‌و به‌ كێبڕكێیه‌، ئه‌و خوێنكارانه‌ى به‌رزترین نمره‌یان هێناوه‌ ده‌رفه‌تى وه‌رگرتنیان  له‌ باشترین كۆلێژه‌كان هه‌یه‌، ئه‌و خوێنكارانه‌ى نمره‌ى كه‌میان هێناوه‌ ناتوانن له‌ كۆلێژه‌ باشه‌كان وه‌ربگێرێن. 
3-    په‌یڕه‌ویی له‌ ده‌رفه‌تى یه‌كسان ده‌كرێت بۆ پێشكه‌شكردن به‌بێ جیاوازى ڕه‌گه‌زو ڕه‌نگ و باگراوندی حزبی. 
4-    هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كان تاڕاده‌یه‌كى زۆر به‌شێوه‌یه‌كى بێلایه‌نانه‌ ئه‌نجامده‌درێن. 
نموونه‌ى كۆتایی، دامه‌زراندنى سێ یه‌كه‌مه‌كانى كۆلێژه‌كانه‌ له‌لایه‌ن حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستانه‌وه‌. دامه‌زراندنى یه‌كه‌مه‌كانى كۆلێژ و په‌یمانگان به‌ هه‌مان شێوه‌ به‌رجه‌سته‌كه‌رى سیستمى مێرێتۆكراسیه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ى: 
1-     دامه‌زراندنه‌كه‌ ته‌نها له‌سه‌ر بنه‌ماى نمره‌و یه‌كه‌م بوونه‌، ته‌نها ئه‌و كه‌سانه‌ ده‌گرێته‌وه‌ كه‌ زیره‌ك و به‌توانان و له‌ هه‌موان زیاتر خۆیان ماندوكردوه‌. به‌م شێوه‌یه‌ پڕۆسه‌ی دامه‌زراندنه‌كه‌ پڕۆسه‌یه‌كى هه‌ڕه‌مه‌كی نیه‌، به‌ڵكو له‌سه‌ر بنه‌مای زیره‌كیه‌. 
2-    هه‌موو خوێنكاران ده‌رفه‌تى یه‌كسانیان هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ى یه‌كه‌م بن، به‌ڵام دواجار ته‌نها ئه‌وانه‌ ده‌توانن یه‌كه‌م بن كه‌ له‌وانى تر زیاتر خۆیان ماندو ده‌كه‌ن و توانایان له‌وانی تر زیاتره‌. 
3-    پێوه‌ری وه‌رگرتنه‌وه‌ له‌ زانكۆو په‌یمانگان پێوه‌رێكى ڕوون و شه‌فاف و بێلایه‌نانه‌یه‌، ته‌نها یه‌كه‌مه‌كان وه‌رده‌گێرێنه‌وه‌، ئه‌وانیتر له‌ لیسته‌كه‌دا نین جا هه‌ر پێگه‌یه‌كى كۆمه‌ڵایه‌تی یان سیاسین هه‌بێت. 
به‌كورتى، ئه‌و نمونانه‌ى سه‌ره‌وه‌ ئه‌وه‌ پێشانده‌ده‌ن كه‌ په‌یڕه‌وكردنى سیستمی مێریتۆكراسی بۆ پڕكردنه‌وه‌ى پۆسته‌ گرنگ و باڵاكان كارێكى حه‌تمی نیه‌ ئه‌گه‌ر به‌رپرسانى سیاسی ویست و ئیراده‌یان هه‌بێت بۆ چاكسازى و باشتركردنى سیستمى حوكمڕانى له‌ هه‌رێمى كوردستان.

ده‌رئه‌نجام
سیستمی سیاسی و حوكومڕانى له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌قوڵی گیرۆده‌ى ده‌ستێوه‌ردانى حزبی و شه‌خسیه‌. یه‌كێك له‌ لێكه‌وته‌ خراپه‌كانى ده‌ستێوه‌ردانى حزبی یان سیاسی له‌ كه‌رتى گشتیدا بریتیه‌ له‌ به‌ حزبی كردنى كه‌رتى گشتی و ده‌ستێوه‌ردان له‌ ده‌ستنیشانكردنى به‌رپرسانى كه‌رتى گشتى. هه‌روه‌ك له‌ سه‌ره‌وه‌ باسكرا، پڕكردنه‌وه‌ى پۆسته‌ باڵاكان له‌ هه‌رێمى كوردستان تا ئێستا له‌سه‌ر بنه‌ماى حزبی یان سیاسیه‌. به‌هه‌مان شێوه‌ له‌ڕابردودا دامه‌زراندنی ئاسایی تاڕاده‌یه‌كى زۆر به‌هه‌مان پێوه‌ربووه‌. 
ئه‌گه‌رچی له‌ ئێستادا سیستمى مێریتۆكراسی له‌ چه‌ند سێكته‌رێكى گرنگدا كارى پێده‌كرێت، به‌ڵام تا ئێستا پۆسته‌ گرنگ و باڵاكانى كه‌رتى گشتى له‌لایه‌ن حزب یان به‌رپرسانى سیاسیه‌وه‌ دیاری ده‌كرێت، له‌زۆربه‌ى حاڵه‌ته‌كانیشدا كه‌سانى كه‌م توانا بۆ ئه‌و پۆستانه‌ ده‌ستنیشانده‌كرێن. به‌ره‌وپێشبردنى كه‌رتى گشتى و باشتركردنى ئه‌دائی خزمه‌تگوزارى گشتى پێویستى به‌وه‌یه‌ به‌رپرسانى دامه‌زراوه‌ گشتیه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای توانا نه‌ك وه‌لائ دیاری بكرێن. به‌پێچه‌وانه‌وه‌، كه‌رتى گشتى له‌ هه‌رێمی كوردستان زیاتر دووچارى گه‌نده‌ڵی و چه‌قبه‌ستوویی و ناكارایی ده‌بێته‌وه‌، تابێت متمانه‌ى هاوڵاتیانیش به‌كه‌رتى گشتى و حزبه‌كانى ده‌سه‌ڵات كه‌مده‌بێته‌وه‌. له‌به‌رئه‌وه‌ى كه‌رتى گشتی خزمه‌تى گشتى پێشكه‌ش ده‌كات ناكرێت له‌ژێر كاریگه‌رى حزبی و به‌رپرسانی سیاسیدا بێت، به‌ سیاسیكردنى كه‌رتى گشتى كوردستان له‌ماوه‌یه‌كى دورمه‌ودادا كوردستان دوچارى شكستێكى گه‌وره‌ى سیاسی و ئابوورى و دارایی ده‌كاته‌وه‌. 

سه‌رچاوه‌كان
1-    Baimenov, Alikhan, and Max Everest-Phillips. "Meritocracy for Public Service Excellence." Global Centre for Public Service Excellence (2015): 4-15.
2-    Heywood, Andrew. Political ideologies: An introduction. Macmillan International Higher Education, 2017.
3-    Polastri, Massimiliano, and Maria Cristina Truisi. "Meritocracy? Ask yourself." Journal of the Intensive Care Society, Vol. 18(4) 276–278.
4-    Baimenov, Alikhan, and Max Everest-Phillips. "Meritocracy for Public Service Excellence." Global Centre for Public Service Excellence (2015): 4-15.
5-    Kim, Chang-Hee, and Yong-Beom Choi. "How meritocracy is defined today?: contemporary aspects of meritocracy." Economics & Sociology 10, no. 1 (2017): 112.
6-    Teo, Terri-Anne. "Perceptions of meritocracy in Singapore: Inconsistencies, contestations and biases." Asian Studies Review 43, no. 2 (2019): 184-205.
7-    Baimenov, Alikhan, and Max Everest-Phillips. "Meritocracy for Public Service Excellence." Global Centre for Public Service Excellence (2015): 4-15.
8-    Hama, Hawre Hasan, and Farhad Hassan Abdullah. "Political Parties and the Political System in Iraqi Kurdistan." Journal of Asian and African Studies (2021): 0021909620941548.
9-    Hassan, Kawa. Kurdistan's politicized society confronts a sultanistic system. Washington, DC: Carnegie Endowment for International Peace, 2015.
10-    Pring, Coralie. "Kurdistan Region of Iraq: Overview of corruption and anti-corruption." U4 Anti-Corruption Centre and Transparency International, last modified July (2015). https://www.u4.no/publications/kurdistan-region-of-iraq-overview-of-corruption-and-anti-corruption 
11-    Jameel, Hemn Namiq. "A case study of Political Corruption in Conflict-Affected Societies (The Kurdistan Region of Iraq 2003-13)." PhD diss., University of Leicester, 2017
12-    بۆ خوێندنه‌وه‌ى زیاتر سه‌ردانى ئه‌م دوو به‌سته‌ره‌ى خواره‌وه‌ بكه‌:
-    https://hawlati.co/page_detail?smart-id=7180
-    https://www.awene.com/article?no=9957&auther=1382 
13- په‌رله‌مانتارێك: زیاتر له‌100 هه‌زار فه‌رمانبه‌ری‌ بندیوار دوو موچه‌و سێ موچه‌ وه‌رده‌گرن: 
    https://speemedia.com/dreja.aspx?=hewal&jmare=13573&Jor=1 
14-    Roadmap to Quality Reform of the Higher Education In Kurdistan: On Route to Quality; The Reformation of Higher Education in Kurdistan Region, Iraq , available at: https://en.calameo.com/read/0004078814633fece2691