د. کاروان حەمەساڵح 
قسەکردن لەسەر جێگیریی و ئارامیی کۆمەڵایەتی و سەقامگیری ژیانی سیاسیی و ئابوری، شتێکی نوێ نیە. بەڵام کارکردن لەسەری و چێککردنەوەی، دەبێت پرۆسەیەکی بەردەوام بێت و هەمیشە خەمێکی لە پێشینەی بڕیار بەدەستان بێت. 
بڕاوەتەوە لە ڕووی زانستی و واقعیەوە کە ژیان و گوزەران و گرفتە کۆمەڵایەتیەکان هەمیشە پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە بە نا سەقامگیری سیاسی و ئابورریەوە. 
با بزانین چۆن...
لە وێنە فراوانەکەدا:
سروشتی ژیان و ئیدارەدانیشی وایە کە چین و توێژەکان چەند لەیەک دووربن یان نزیک بەڵام بە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ تەواوکەری یەکدین و بەرژەوەندی و پێویستیەکانی یەکتر فەراهەم دەکەن. واتا بوونیان بەیەکەوە گرێدراوە و چەندین دوانە پێک دەهێنن لە نموونەی؛ پیاو و ژن، باوک و منداڵ، دەوڵەمەند و هەژار، کڕیار و فرۆشیار، بەرپرس و فەرمانبەر، قوتابی و مامۆستا، بە گشتیش حکومەت و هاوڵاتیان، وە چەندان دوانەی تری تەواوکەر.
لە دۆخی جێگیریی سیاسیی و ئابوریدا و تا ڕادەیەک ئاساییدا، ئەو دوانانە تەواوکەر و هاوکاری یەکن، سوڕی ژیانی یەکتر تەواو دەکەن، پێویستی یەکتر پردەکەنەوە، تەنانەت لە ئاستی تاک و پێکەوەش هەموو بزوێنەری سووڕی ئاسایشی کۆمەڵایەتی و تەنانەت ئاسایشی نەتەوەیشن.
جا هەر تاکێک بە چەندین شێواز پەیوەندی و پابەندێتی هەیە لەگەڵ چەندین تاکی تردا. لێرەوە کاتێک  دۆخی سەقامگیری سیاسیی و ئابوری تێکدەچێت و ناجێگیر دەبێت، هەمیشە و زۆر بە خێرای ئەم دوانانە بە هۆی پشت بەستنیان بەیەک،گرفت لە حەڵەقەی پەیوەندیاندا دروست دەبێت. مامەڵەیان لەگەڵ یەک خاو دەبێتەوە، گومان دروست دەبێت، ئاستی پشت بەستنیان بە یەک و متمانەیان بە یەک کەم دەبێتەوە. 
ناجێگیری سیاسی و ڕۆڵە خراپەکەی:
سادەترین ئاماژەکانی ناجێگیری سیاسیی؛ ململانێی سیاسی تەسک و ململانێی نێوخۆی حیزبی  و کۆی پرۆسەی سیاسیی و کارتێکەرەکانیەتی، کە ببێتە هۆکای خاوبونەوەی کاروباری دامودەزگا حکومیەکان. زیاد بوونی کوشتن و گرتن. بەردەوامی خۆپیشاندانی جیاوازی چین و توێژەکان لەکات و شوێن جیاواز (هاوشێوەی خۆپیشاندانی قوتابیانی زانکۆ، مامۆستایان، مامۆستایانی زانکۆ، شۆفێران، هاوڵاتیان بۆ خزمەتگوزاریی و هتد...)، لە دواجاردا کەمبوونەوەی متمانەی نێوان گرنگترین دوانە وەک "دەستەڵات و هاوڵاتیان" کە سەرچاوەی لێکترازانی پەیوەندی دوانەکاتی ترە.
لە ناجێگیری سیاسییەوە بۆ ناجێگیری ئابووری:
دەرەنجامەکانی ناجێگیری سیاسیی بەدەر لە خاوبوونەوەی پرۆسەی سیاسیی و بڕیاریی سیاسیی و شکستی بەردەوام لە بەرەوپێش چوون، ڕاستەوخۆ ناجێگیری ئابوریش شوێن خۆی دەخات... کە ئەمیش خۆی دەبینێتەوە لە؛
نا-هاوسەنگی سیاسەتی دارایی ( خەرجی حکومەت و سیستەمی باج)، خاوبونەوەی سوڕی دارایی لە بازاردا، پاشەکشە لە وەبەرهێنانی نێوخۆی و دەرەکی، ناڕوونی لە پڕۆسەی بڕیاردان لای تاک و خێزان و خاوەن کار و بازرگان و موئەسەسە گەورەکانی بازرگانی و بزنس، لەوێوە بۆ خاوبونەوەی "گەشەی ئابوری" و زیادبوونی ڕێژەی بێکاریی، زیادبوونی ڕێژەی هەژاریی، کەمبوونەوەی چینی مامناوەند و هەڵکشانی نادادپەروەریی و دواتر نەگەیشتن بە "پێشکەوتنی ئابوری" و نەمانی متمانە بە داهاتووی ووڵات و دواجار چوونە دەرەوەی داهات و سامانەکان. 
لە خراپترین باریشدا ناجێگیری دەروونی و ناجێگیریی لە ژیانی کۆمەڵایەتی تاکدا دروست دەکات  بە هەموو چین و توێژەکانیەوە، لەوێشەوە لێکترازان لە پەیوەندی نێوان تاکە هاو-بەرژەوەندی و هاو-پێویستیەکان.
چۆن ناجێگیری کۆمەڵایەتی و تۆوی خراپە سەرهەڵدەدات؟
کاتێک هەموو ئەو گرفتە سیاسی و ئابووریانە دێنە گۆڕێ، سەرجەم هاوڵاتیان لە چوارچێوەی یەکتردا کە پێداویستی یەک پر دەکەنەوە، گرفت بۆ ڕەوتی ژیان کردنیان دروست دەبێت... قەیرانەکان دەگوازرێنەوە بۆ ناخی تاک و چوارچێوەی ماڵ و نێو بازار و نێو قوتابخانە و زانکۆ و دامەزراوەکانی تر. سووڕی ژیانیان دەگۆڕێت، هەڕەشە دەرەکیەکانی سەر ڕەوتی ژیانیان زیاد دەکات و دواجار نائارامی کۆمەڵایەتی دروست دەبێت.
ئاخر کاتێک تاک یان خێزان خاڵی لاوازی هەبێت قابیلی چارەسەرە، چونکە زۆرجار خالی لاواز لە ڕووی زانستی کارگێریەوە پرسێکی نێوخۆییە، بەڵام هەڕەشە و کارتێکەری دەرەکی  (دارایی، سیاسیی، ئیداریی و هتد) قورسترە و زۆرینەی کات چارەسەری لە دەرەوەی توانای نێوخۆیدایە و سەپێنراوە. لەوێوە سترێسی زۆری ژیانکردن دروست دەبێت کاتێک گرفتێک ڕووی تێ کردوویت و دەستەڵات و توانات بەسەریدا ناشکێت. 
هەر بۆیە گرفتە دەرەکیە سیاسی و ئابوریەکان بە ناچاریی ژیان و دەروونی تاک و خێزان و کۆمەڵگا و دامەزراوەکان تێکدەدات.
دوانەکانیش مامەڵەیان لەگەڵ یەک دەگۆرێت بە ناچاریی...
نموونەیەکی سادە؛
لە ماوەی چەندین ساڵی ڕابردوودا ناجێگری سیاسیی و ململانێی حیزبی و ناشەفافیەت وای کردووە 8 ساڵە هەرێم بە بێ پڕۆژە یاسای بودجە کارەکانی دەکات!  ئەمەش لەسادەترین نموونەیدا پچرانی سەرەتاییترین پەیوەندی نێوان داموو دەزگا شەرعیەکانی هەرێمە لەگەڵ یەک، وە لەوێشەوە پەیوەندی نێوان دەستەڵاتەکان و هاوڵاتیان، کە دواتر سەری کێشا بۆ سستی لە پابەندێتی حکومەت بەرامبەر مافی مووچەخۆران و لێبڕینی مووچە و ناداپەروەریی.
لەوێوە مووچەخۆریش لە بازاڕدا وەک کڕیار توانای کرینی کەمبوویەوە و فرۆشیاریش توانای کەمبوویەوە بۆ خزمەت و دواتر گەشەسەندنی کار و وەرنەگرتنی دەسی کاری زیاتر و بگرە ناردنەوەی هەندێک لە کارمەندان بۆ ماڵ (لە ژێر ناوی کەمکردنەوەی خەرجیی بزنسەکەی)، دواجار ئەوەی لە فرۆشی کەم بوویەوە، ئەوەی لە کار دوورخرایەوە، یان باوکە یان برا گەورەی چەند خۆشکێکە، یان تاقە کچە بژێوی خێزانێک دابین دەکات، یان هاوسەرێکە! بزانە چۆن گرفتێک گرفتێکی تر لە شوێنێکی تر و بە ناونیشانێکی ترەوە دەخوڵقێنێت.   
کەواتە ببینن تەنها پچرانی یەکەم حەڵەقەی پەیوەندی کە پرۆژە یاسای بودجەیە (ئەگەر چی هەموو کێشه سیاسیی و ئابوری و کۆمەڵایەتیەکانی پێ چارە ناکرێت)، چۆن درزی خستە نێوان پابەندێتی دوانەکانی ترەوە، چۆن بازنەی شەپۆلەکان و کاریگەریەکانی گوازرایەوە؟
نموونەیەکی تر؛
کاتێک بە هۆی گرفت و ناجێگیری سیاسی و  باڵادەستی حیزب و قاچاخچێتی و ناڕوونی لە داهاتی نەوتی و نا-نەوتی، دەبینین مووچەی هەموو موچەخۆران کە بە نزیکەیی 750 ملیۆن دۆلارە،  یان کاتی هاتنە بازاری دیار نەبووە، یان بڕەکەی.
ئا لێرەوە ؛ متمانەی دارایی نێوان چین و توێژەکان کەم دەکات، دواتر پابەندێتیان لەبەرامبەر یەک درزی تێدەکەوێت و کێشەی کۆمەڵایەتی بە دوای خۆیدا دەهێنێت. چوونکە لە ڕووی زانستیشەوە تێکدان و لێکترازان و کەمبوونەوەی پابەندێتی لە پەیوەندیەکاندا، ئەگەرێکی کراوە دەداتە دەست کەمینە خراپەکان کە تۆی خراپەیان گەشە بکات، دواتر بە شوێن خاڵی بەهێزی خۆی و خاڵی لاوازی یەکێکی تردا بگەڕێ تا دەروونی خۆی پێ دابمرکێنێتەوە!
کەواتە هەموو دوانەکانی تر کە لەسەرەتاوە ئاماژەمان پێکردن بە هۆی ئەو زنجیرە لە گرفتی سیاسی و لەوێوە ئابوریی؛ متمانەیان لێکدەترازێت، پابەندیەکانیان بە هەموو جۆرەکانیەوە، ئیداریی، سیاسیی، دارایی، پەروەردەیی، ئەخلاقی، کۆمەڵایەتی و هتد لەگەڵ یەکتر گرفتی تێ دەکەوێت. 
جا لە دۆخێکی وەک ئەم هەموو لێکترازانانەدا، غیابی دادگایەکی دادپەروەر یان نیشتیمانیی، ئەوەندەی تر گرفتەکان و قەیرانەکان قوڵتر دەکاتەوە و لێکترازانەکان گەورەتر  دەکات، بە جۆرێکی تریش لە ژینگەیەکی وادا  ئەرکی دادگای دادپەروەر (دادگای ناداپەروەریش هەیە)یش گەلێک قورستر دەبێت. 
چارەسەرەکان؛
چارەسەری ناجێگیری سیاسیی و ئابوری و کۆمەڵایەتی پرسێکی زۆر ئاڵۆزە و ووردەکاریی و دڵسۆزی و کاتی پێویستی دەوێت لەگەڵ ویستی ڕاستەقینە، بەڵام لەم ووتارە سنوردارەدا تەنها چەند خاڵێکی گشتی و ستراتیژی ئاماژە پێ دەکەم
یەکەم: ئامادەسازی و زەمینەسازی بۆ سازدانی دایالۆگی نیشتیمانی ڕاستگۆیانە بۆ هێورکردنەوەی ناکۆکێ و ناجێگیری سیاسیی و گۆرینی ململانێی حیزبی بە پێشبرکێی سیاسی.  
دووەم: کەمکردنەوەی تەداخولاتی حیزب و شەخس لە کاروباری حکومڕانیدا لەسەر ئاستی هەموو وەزارەتەکاندا. (بڵێین بنبڕکردنی، بۆ ئێستا وەک هەڵگرتنی بەردە گەورەکەیە!).
سێهەم: دوورخستنەوەی دەستی حیزب و شەخس لە ئەرک و بڕیاری دادگاکاندا.  
چوارەم: پێداچوونەوە بە سیستەمی پەروەردە و خوێندنی باڵا کە وەڵام دەرەوەی کلتوری ووڵات و پێشکەوتنەکانی جیهان و خواستی بازاری کار بێت. 
پێنجەم: حکومەت بە زووترین کات نەخشە ڕێگایەک دابڕێژێت بۆ دروستکردنەوەی متمانە لەگەڵ هاوڵاتیان. ئەویش بە ئامادەکردنی پڕۆژە یاسای بودجە و پەسەندکردنیەتی لە لایەن پەرلەمانەوە، هەروەها دانان سیاسەتێکی دارایی (Fiscal Policy) کە ڕەنگدانەوەی واقیعی هەرێم و ژیانی هاوڵاتیان و داهاتی تاک بێت، ئەویش لە ڕێگای پێداچوونەوە بە سیستەمی باج و ڕسومات لەسەر بنەمایەکی زانستی و دادپەروەرانە بۆ کەمکردنەوەی فشاری دارایی و دەرونی لەسەر تاک و خێزان و بودجەی خێزان بە تایبەت، هەروەها  ئاوڕدانەوە لە خزمەگوزاریی و خەرجی گشتیی حکومەت لەسەر بنەمای ڕیزبەندیی پێداویستیەکانی هاوڵاتیان و هەرێم.