د. شێركۆ كرمانج 

٣-٤
لە دوو بەشی پێشوی ئەم زنجیرە وتارەدا دوای ناساندن‌و پێناسەی سیستمی پەرلەمانی‌و سەرۆكایەتی باسمان لە پەیوەندی نێوان جۆری سیستمی حوكم‌و فرەحیزبی‌و ئەگەرەكانی بەدیموكراسیبوون‌و بەدیموكراسیمانەوەو تەنگژەی سیاسیی‌و كودەتای سەربازی كرد. لەم بەشەدا باس لە پرسێكی دیكەی گرنگ لە پەیوەند بە جۆری سیستمی سیاسیی‌و كاریگەری لەسەر گەشەی دیموكراسی لە وڵاتە تازە-بەدیموكراسیبووەكان، وەك كوردستان، دەكەین ئەویش پرسی جێكردنەوەی ئۆپۆزسیۆنە لە سیستمی سیاسیی وڵاتەكە.
یەكێك لە هۆكارە هەرە سەرەكییەكانی سستی گەشەی دیموكراسی لە وڵاتە تازە-بەدیموكراسیبووەكان نەبوونی چوارچێوەیەكی دامودەزگایی-یاسایی‌و دابونەرێتی-سیاسییە كە جێگەوڕێگەی كاری ئۆپۆزسیۆن لەناو سیستمە سیاسییەكە رێكبخات. بەڵام پرسیاری گرنگ ئەوەیە داخۆ كامە جۆر لە سیستمی سیاسی، پەرلەمانیی یان سەرۆكایەتیی، چاكترو زیاتر رێگە بە بوونی ئۆپۆزسیۆن لەناو سیستمە سیاسییەكە، نەك لە دەرەوەی، دەدات.
لەسەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە بوونی ئۆپۆزسیۆن بە كۆڵەكەیەكی سەرەكی گەشەی دیموكراسی‌و لێپرسینەوە لە دەسەڵات دادەنرێت. لەڕاستیدا بوونی ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز زامنكەری هەرە سەرەكی راستەڕێكردنی حكومەتە، ئەویش بە ئیلزامكردنی حكومەت بە جێبەجێكردنی ئەو پەیمانانەی لە بانگەشەكانی هەڵبژاردن بە خەڵكی دەدات‌و لێپێچینەوەش لە بڕیارەكان‌و نیشاندانی لایەنە شاردراوەو نێگەتیڤەكانی بەرنامەو بڕیارەكانی حكومەت. بۆیە ئەو سیستمەی كە فەزاكانی كاری ئۆپۆزسیۆن واڵاتردەكات چاكتر خزمەت بە گەشەو سەقامگیری دیموكراسی دەكات‌‌. بۆیە لەكاتی هەڵبژاردنی سیستمی حكومڕانیدا دەبێت بەهەند وەربگیردرێت.
بەشی هەرە زۆری توێژەرو ئەكادیمییەكانی جیهان لەو باوەڕەن كە بەڵگەی زۆر لەبەردەستدان پشتیوانی لەو ئارگیومێنتە تیورییە دەكات كە پێیوایە سیستمی پەرلەمانی دیموكراسی فەزاكانی ئازادی بەرفراوانتر دەكات‌و كارئاسانی بۆ وەلانانی ئەو ئاستەنگە كۆمەڵایەتی‌‌و ئابوریانە دەكات كە بوونەتە كۆسپ لەبەردەم دیموكراسییە تازەپێگەیشتووەكان (وەك كوردستان) ‌.
لوجە هێلمس (Ludger Helms)، كە پرۆفیسۆری زانستە سیاسییەكانە لە زانكۆی ئینسبروك (Innsbruck) لە نەمسا، لە توێژینەوەیەك كە لە جۆرناڵی (Government and Opposition) لە ٢٠٠٤ بڵاویكردۆتەوە، هاوشێوەی ستێپان‌و سكاچ (بڕوانە بەشەكانی دیكەی ئەم زنیجیرە وتارە) باس لەوەدەكات كە بەگشتی ئەكادیمی‌و توێژەرەكان لەو باوەڕدان كە سیستمی پەرلەمانی دیموكراسی باشتر لە سیستمی سەرۆكایەتی جێگە بە بوونی ئۆپۆزسیۆن دەدات. ئەویش پێیوایە ئۆپۆزسیۆن لە سیستمی پەرلەمانی چاكتر دەتوانێت بەكارەكانی خۆی لە چاودێریكردنی حكومەت‌و جێگیركردنی دیموكراسییەت‌و شەفافییەت‌و لێپرسینەوە هەڵبستێت. لەم بەشەدا باس لەوە دەكەین كە بۆ لە سیستمی پەرلەمانیی، بەبەراورد بە سەرۆكایەتیی، ئۆپۆزسیۆن كاراترو راحەتتر دەتوانێت ئەرك‌و كارەكانی مەیسەر بكات.
یەكەم، سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە لە سیستمە پەرلەمانییەكان، بەتایبەتی ئەو سیستمانەی لەسەر بنەمای سیستمی وێستمینیستەر (Westminster) دامەزراوان (وەك بەریتانیا، ئوسترالیا، كەنەدا، مالیزیا) ئەوا ئۆپۆزسیۆن بەرەسمی دانیپێنراوەو لەناو پەرلەمان‌و لە دەرەوەی پەرلەماندا بە فەرمی ئەرك‌و كارەكانی خۆی ئەنجامدەدات.
ئەم بە فەرمی ناسینە بۆتە مایەی ئەوەی كە لە زۆربەی سیستمە پەرلەمانییەكان ئۆپۆزسیۆن حكومەتی سێبەر پێكبهێنێت. حكومەتێك كە وەك جێگرەوەی حكومەتەكەی دەسەڵات دەبینرێت‌. بوونی حكومەتێكی سێبەری دانپێنراو لە زۆر رووەوە گرنگی هەیە بەڵام لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە كە حكومەتەكەی دەسەڵات ئینتیباعێكی لادروست دەبێت كە جێگرەوەی هەیە بۆیە ئەوپەڕی هەوڵەكانی خۆی دەخاتەگەڕ بۆ خزمەتكردنی هاوڵاتیان. هاوكات خەڵكیش‌/دەنگدەرانیش ئەو هەستەیان لادروستدەبێت كە حكومەتەكەی رۆژ ئەزەلی نییەو ئەوان دەتوانن لە هەڵبژاردنی داهاتودا دەنگ بە حكومەتەكەی دیكە بدەن كە خۆی لە سێبەردا وەك بەدیلی حكومەت نیشاندەدات.
ئامادەیی‌ ئەو هەموو هەلە لەبەردەست هاوڵاتیاندا كە لە سیستمە پەرلەمانییەكان بوونیان هەیە لە سیستمی سەرۆكایەتی بوونی نییە. خەڵك/دەنگدەران لە سیستمە سەرۆكایەتییەكان (بۆ نمونە: ئەمریكا) تەنیا چەند مانگێك پێش هەڵبژاردنەكان دەزانن كە كاندیدی ئۆپۆزسیۆن بۆ سەرۆكایەتی كێیە. لەوەش خراپتر تا دوای هەڵبژاردنەكان نازانن داخۆ كابینەی حوكم لە كێ پێكدێت چونكە سەرۆك دوای هەڵبژاردن ئیختیاری ئەندامانی كابینە دەكات، كەچی، وەك گوتمان، لە سیستمی پەرلەمانی هاوڵاتی بەردەوام دەزانێت كە كێ لە هەڵبژاردنی داهاتو دەبێت بە سەرۆك وەزیران‌. سەرۆك وەزیرانی چاوەڕوانكراو (سەرۆكی ئۆپۆزسیۆن) دەبێت بەردەوام لەبەرابەر پۆستی هەر وەزیرێك پێش هەڵبژاردنەكان‌و دوای هەڵبژاردنەكان بەردەوام ئەندامانی كابینە چاوەڕوانكراوەكەی لە حكومەتەكەی سێبەردا دەستنیشانكردبێت.
دووەم، بێجگە لەمە بوونی حكومەتی سێبەر وەك قوتابخانەیەك وایە بۆ ئەزمون وەرگرتنی ئەندامانی ئۆپۆزسیۆن نەك تەنیا وەك سیاستەوان‌و پەرلەمانتارێك بەڵكو وەك دەوڵەتدار (statesman). لەوەش گرنگتر خەڵك حكومەتە بەدیلەكە پێش هەڵبژاردن دەناسن بۆیە دەزانن داخۆ ئەم حكومەتی سێبەرە شایستەی ئەوەیە دەنگی پێبدرێت یان مانەوەو هێشتنەوەی حكومەتی دەسەڵات. ئەمەش بژاردە/ئیختیار لەبەردەم هاوڵاتیان زیاددەكات. وەزیرەكانی سێبەر كۆمەڵێك تواناو كارامەیی لە قۆناغی لە سێبەربووندا فێردەبن كە زۆر بەكەڵك دەبن لەوكاتانەی كە دێنە دەسەڵات. ئەمەش وادەكات كە حكومەتە نوێیە پێكهاتووەكە بە كۆمەڵێك ئەزموونەوە بچێتە سەركار نەك وەك ئەوەی لە سیستمە سەرۆكایەتییەكاندا پەیڕەودەكرێت چونكە لە سیستمە سەرۆكایەتییەكان حكومەتی سێبەر بوونی نییە. ئەمەش بۆ ئەو عەقڵییەتە دەگەڕێتەوە كە سەرۆك لە سیستمە سەرۆكایەتییەكان لە هەموو دەسەڵاتێك باڵاترەو كەس ناتوانێت ببێتە ركابەری یان سێبەری.
سێیەم، لە سیستمە سەرۆكایەتییەكان‌و نیمچە سەرۆكایەتییەكان بە پێچەوانەی سیستمە پەرلەمانییەكان پەرلەمان نەبۆتە سەنتەری سیستمی سیاسی‌و بڕیار‌و گفتۆگۆو بەڵكو ئەوە سەرۆكایەتییە كە هەم چاوی میدیا هەم هاوڵاتیانی لەسەرە. لە دەزگای سەرۆكایەتیش ئۆپۆزسیۆن غایبە چونكە دەزگای سەرۆكایەتی تەنیا لەلایەن حیزب یان ئیئتیلافی دەسەڵاتبەدەستەوە پێكهاتووەو بەڕێوەدەچێت. ئەم حالەتە زۆرجار ئۆپۆزسیۆن توشی بێئومێدی دەكات‌و هەندێكجار وایلێدەكات دەست بۆ ناڕەزایی لەدەرەوەی سیستمی سیاسی ببات ئەمەش زۆرجار كارەساتی گەورەی لێدەكەوێتەوە، وەك لێكترازانی نیشتیمانی.
چوارەم، لە سیستمە پەرلەمانییەكان سەرۆكی ئۆپۆزسیۆن بێجگە لە موچەی خۆی وەك ئەندام پەرلەمان ئەوا بە حوكمی مەقامی وەك سەرۆكی ئۆپۆزسیۆن بودجەی تایبەتیشی بۆ تەرخاندەكرێت. لە پاڵ سەرۆكی ئۆپۆزسیۆن ئەندامانی حكومەتی سێبەریش بودجەی تایبەتیان بۆ تەرخاندەكرێت كە بەگشتی خۆی لە بوونی نوسینگەی تایبەتی‌و دابیینكردنی چەند فەرمانبەرێك كە یارمەتی سەرۆكی ئۆپۆزسیۆن‌و حكومەتی سێبەر دەدەن لە ڕاپەڕاندنی كارەكانیان بەتایبەتی كاری بەدواداچوون‌و لێكۆڵینەوەو توێژینەوە.
پێنجەم، لە سیستمە پەرلەمانییەكان نەرێتێك هەیە كە پێیدەگوترێت كاتی پرسیار (question time). راستە ئەم نەرێتە بەپێی دەستور لە سیستمە سەرۆكایەتییەكان رەتنەكراوەتەوە بەڵام ئەزمونی گەلان ئەوەمان پێدەڵێن كە تا ئێستا لە هیچ وڵاتێك سەرۆك بانگهێشتی پەرلەمان نەكراوە بۆ لێپرسینەوە لە كارو ئەرك‌و بڕیارەكانی. بەپێچەوانەی ئەمە لە سیستمە پەرلەمانییەكان هەم سەرۆك وەزیران هەم وەزیرەكان هەموو هەفتەیەك، لەو هەفتانەی كە پەرلەمان تێیاندا دادەنیشێت، چەندین سەعات تەرخانكراوە بۆ كاتی پرسیار. كاتی دیاریكراو بۆ كاتی پرسیار لە سیستەمێكی پەرلەمانی بۆ سیستمێكی پەرلەمانیی دەگۆڕێت بەڵام زۆربەی هەرە زۆری ئەو وڵاتانەی كە پەیڕەوی سیستمەكە دەكەن هەفتانە، ئەگەر نەڵێین رۆژانە، كاتیان تەرخانكردوە هەم بۆ ئۆپۆزسیۆن هەم بۆ ئەندامانی دیكەی پەرلەمان بۆ لێپرسینەوە لە سیاسەتەكانی حكومەت، ئەویش بە پرسیاركردن لە سەرۆك وەزیران‌و وەزیرەكان.
شەشەم، شتێكی دیكە كە لە سیستمە پەرلەمانییەكاندا بووە بە نەرێت ئەویش تەرخانكردنی كاتی یەكسانە لە میدیاكانی دەوڵەت. بۆنمونە بەپێی چارتەری دەزگای بی بی سی، كە میدیایەكی دەوڵەتییە لە بەریتانیا، هەم لەكاتی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن هەم لەكاتی بانگەشەكردن یان رەخنەگرتن لە سیاسەتێك یان بڕیارێك یان بەرنامەیەكی حكومەت یان ئۆپۆزسیۆن دەبێت هەردوولایەن یەكسانانەو بێلایەنانە لە بی بی سی كاتیان بۆ تەرخانبكرێت. دیارە بە گشتی یان پارتی كرێكاران یان پارتی پارێزگاران لە بەریتانیا لەسەر حوكمن بۆیە كاتی دیاریكراو بۆ حزبەكانی دیكەی پەرلەمان، وەك پارتی لیبرالەكان، بەپێی سەنگیان لە پەرلەمان لە میدیای حكومی بۆ تەرخانكراوە.
ئەم نەرێتە لەوانەیە لە سیستمە سەرۆكایەتییەكانیش تا ڕادەیەك ڕەچاوبكرێت بەڵام لە سیستمە پەرلەمانییەكان بووە بە نەرێتێكی سیاسی‌و بەپێی ڕێنماییەكان ڕێكخراوە كە خزمەتێكی گرنگ بە پرسی گەیشتنی دەنگی لایەنەكان بە هاوڵاتیان بە یەكسانی دەكات. ئەمەش خزمەتێكی گەورە بە دیموكراسی دەكات، چونكە دیموكراسی ناكرێت‌و نابێت تەنیا لە دەنگداندا قەتیسبكرێت.
حەوتەم، سیستمە پەرلەمانییەكان بە حوكمی ئەوەی كە پەرلەمانیان كردوە بە سەنتەری هەموو جموجۆڵەكانی حكومەت‌و ئۆپۆزسیۆن، هەروەها لەبەرئەوەی ئۆپۆزسیۆن لە سیستمە پەرلەمانییەكان بە فەرمی دانیپێنراوەو لەناو پەرلەماندا مافی زیاتری پێدراوە، بۆیە لەم سیستمە فەزای ململانێ لەنێوان حیزبەكان كراوەترە. لە راستیدا لە سیستمە پەرلەمانییەكانی وەك بەریتانیا‌و ئوسترالیا پەرلەمان سەنتەری هەم یاسادانان هەم بڕیاردانە چونكە وەزیرەكان‌و وەزیرەكانی سێبەر هاوكات وەزیر یان وەزیری سێبەرو ئەندامی پەرلەمانیشن. ئەم خسڵەتەی سیستمە پەرلەمانییەكان گرنگییەكەی لەوەدایە كە بڕیاری گەلێك ناكەوێتە دەست تاكە سەرۆكێكی هەڵبژێردراو وەك ئەوەی لە سیستمە سەرۆكایەتییەكان بەدیدەكرێت. ئەمەش خسڵەتی دەستەجەمعی لە بڕیاردان دەبەخشێت بە سیستمە پەرلەمانییەكان لەبەرابەر بڕیاردانی تاكڕەوانە كە خسڵەتێكی سیستمە سەرۆكایەتییەكانە.
هەشتەم، راستی ئەمەی سەرەوە لەوەدایە كە كوتلەی پەرلەمانی حیزبی دەسەڵاتدار لە سیستمە پەرلەمانییەكان دەتوانن سەرۆك وەزیران بگۆڕن‌و یەكێكی دیكەی لە جێگەی دانێن بەڵام سەرۆك لە سیستمە سەرۆكایەتییەكان لەبەرئەوەی شەرعیەتی راستەوخۆ لە خەڵك وەرگرتوە بۆیە هیچ دەسەڵاتێك نەدەتوانێت لێبپرسینەوەی لەگەڵدا بكات نە هیچ كەس‌و دەزگایەكیش دەتوانێت لایببات. سەرۆكی هەڵبژێردراو مەگەر خیانەت بكات‌و ئاشكراببێت یان توشی نەخۆشی نەفسی بێت دەنا هەرچەند ناكاراو تاكڕەو بێت ئەوا بۆ چوار ساڵ حكومی خۆی دەكات‌و هاوڵاتیان‌و پەرلەمانیش‌ ناچارن تا كاتی هەڵبژاردنی داهاتوو چاوەڕێبكەن ئەگەر بیر لە لابردنی بكەنەوە.
نۆیەم، لە سیستمە سەرۆكایەتییەكان‌و نیمچە سەرۆكایەتییەكان ئۆپۆزسیۆن نە وەك سیستمە پەرلەمانییەكەی ئەڵمانیا، كە ئۆپۆزسیۆن لە دانانی كارنامەی پەرلەمانی (parliamentary agenda) رۆڵی هەیە، نە وەك سیستمە پەرلەمانییەكەی بەریتانیا، كە ئۆپۆزسیۆن رۆژانی ئۆپۆزسیۆن (opposition days) هەیە، مافی هەیە. غیابی رۆژانی ئۆپۆزسیۆن یان نەبوونی رۆڵ لە دانانی كارنامەی پەرلەمانی بوونی ئۆپۆزسیۆن لە سیستمە سەرۆكایەتییەكان دەكات بە بوونێكی كارتۆنی‌. ئەمەش دژایەتی دەكات لەگەڵ پرنسیپە دیموكراسییەكان. بۆیە دەبینین لە سیستمە سەرۆكایەتییەكان هەندێكجار تەنانەت حیزبە كەمینەكان مافی پێشنیازكردنی پرۆژە یاسایان نییە.
لەژێر رۆشنایی ئەم قسەوباسانەی سەرەوە دەتوانین بڵێین كە سیستمی پەرلەمانی باوەشی زۆر ئاواڵاترە لە سیستمی سەرۆكایەتیی بۆ ئۆپۆزسیۆن ئەمەش هەم سەقامگیری سیاسی زامنتردەكات هەم ئاسانكاری بۆ گەشەی دیموكراسی دەكات.