ئیسماعیل حەمەعلی خورماڵی
تا ئێستا هیچ ئامارێكی فەرمی نیە سەبارەت بە ژمارەی كورد لە توركیا، بەڵام هەندێك لە دامەزراوەكان بە (17 – 20) ملیۆن كەس ده‌یخه‌مڵێنن، كە زیاتر لە 20%ی دانیشتوانی توركیایە. 
كورد بەدرێژایی مێژوو بەشدارییەكی كاریگەری بووە  لە پرۆسەی سیاسیدا لەسەردەمە جیاوازەكاندا، بەتایبەت لە دەوڵەتی عوسمانیدا، لەسەرجەم بوارەكاندا نوێنەرایەتی و بەشداری هەبووە. 
مێژووی كاری پەرلەمانی توركیا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1877 لەسەردەمی سوڵتان عبدالحمیدی دووهەم، لە یەكەم هەڵبژاردندا (71) موسڵمان و (44) مەسیحی و (4) جوولەكە هەڵبژێردران. پاش (11) مانگ كارەكانی ڕاگیرا. لە ساڵی 1908 جارێكی تر سوڵتان عبدالحمید كاركردنی بەدەستور دەستپێكردەوە و دووهەمین هەڵبژاردن كرا كە بۆ هەر (50) هەزار كەس نوێنەرێك هەبوو كۆی گشتی (276) ئەندام بوو. كارەكانیان بەردەوام بوو تا دەستپێكردنی جەنگی جیهانی و داگیركردنی ئەستەمبوڵی پایتەخت. لە ساڵی 1920 هەڵوەشێنرایەوە.
پەرلەمانی توركیای درێژكراوەی یەكەمین پەرلەمانی ساڵی 1920 ی ئەنقەرەیە. ئه‌وكات ژمارەی ئەندامانی (422) ئەندام بوو كە (72) نوێنەری كورد بوو. لە پاش ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی و هاتنی كەمالییەكان بۆ دەسەڵات، ڕێگایان نەدا هیچ حیزبێك لەسەر بنەمای نەتەوەیی و ئایینی دروست بێت. پاشان هەوڵی سڕینەوەی هەموو ئایین و نەتەوەكانیاندا. تا كار گەیشتە ئەوەی قسەكردن بەزمانی كوردی بە یەكجاری یاساغ كرا.
بۆ ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی عوسمانی هه‌رگیز دروست نه‌بێته‌وه‌ وڵاته‌ زلهێزه‌كان ده‌یان گرفتی هه‌مه‌جۆریان دروست كرد بۆ ئه‌و وڵاته‌ و پێمهاته‌كانیان دا به‌گژ یه‌كدا. توانیان كورد و ئه‌رمه‌ن به‌تایبه‌ت به‌كاربهێنن بۆ ململانێیه‌ و دژایه‌تی ئایینیشیان كرده‌ خاڵی سه‌ره‌كی، چونكه‌ ئایین كۆكه‌ره‌وه‌ی ئه‌و هه‌موو جیاوازییانه‌ بوو و خاڵی به‌هێزی ده‌وڵه‌تی عوسمانی بوو.
لەو كاتەوە كوردەكان بەشێوازی جیاجیا خەباتیان كردوە و زۆرجار وەك سەربەخۆ یان لەڕێی پارتی ترەوە بەشداری هەلبژاردنەكانیان كردووە. جاروبار پارتی جیاوازیان دروستكردووە كە زۆرینەیان تێڕوانینی چەپ و ماركسی لینینیان هەبووە، پاش ماوه‌یەك دادگا یاساغی كردوون. دیارترینی ئەوانەی چوونە پەرلەمان و بوونه‌ مایه‌ی سه‌رنجی میدیاكان (لیلی زانا) بوو كە لە ساڵی (1991) لەبەر ئەوەی لە پەرلەمان بەكوردی سوێندی خوارد دەركراو چەندین ساڵ زیندانی كرا.
توگوت ئوزال كە بەڕەچەڵەك كورد بوو لە ساڵانی (1983-1993) وەك سەرۆك وەزیران پاشتریش وەك سەرۆك كۆمار، بۆ یەكەمینجار دەستی ئاوەدانی بۆ ناوچە كوردییەكان درێژ كردوو خزمەتگوزاری جیاوازی پێشكەشكردن. لەسەرەتای نەوەدەكان بەشێك لەو یاساغییەی لابرد كە لەسەر زمانی كوردی هه‌بوو و ڕێگا درا لە شوێنە گشتییەكان بە كوردی ئاخاوتن بكرێت.
ساڵی 1994 نەجمەدین ئەربەكان لە شاری بینگول كەزۆرینەی كوردە، وتارێكیدا و ڕەخنەی لە توركە عەلمانیە ڕەگەزپەرستەكان گرت و وتی: وشەی بسم الله تان لابرد لەسەر زمانی قوتابیان كە بەوە قوتابخانەیان دەستپێدەكرد، لەبری ئەوە فێرتان كردن بڵێن: (من توركیم، من ڕاستم، من بە جدی كار دەكەم). ئەوەش ماف بە مناڵێكی كوردی دەدات بڵێ: (من كوردم، من باشترم، من زیاتر كار دەكەم)، دەسەڵات دەكەوێتە دەستی ئیمانداران و ئەو مافانەشیان بۆ دەگەڕێتەوە بە بێ خوێن ڕشتن. لەسەر ئەو وتارە پاشتر ئەربەكان دادگایی كرا و زیندانی كرا.
موراد بوزلاق ساڵی 1994 پارتی دیموكراتی گەل  (HADEP)ی دانا، لە ساڵی 1995 و 1999 بەشداری هەڵبژاردنی كرد و نەیتوانی بەربەستی 10% ببڕێت و تەنها 4.76% ی بەدەستهێنا. دواتر لە ساڵی 2003 دادگا بڕیاری داخستنی پارتەكەیدا بە تۆمەتی پەیوەندی بە پارتی كرێكارانی كوردستان.
پاش ئەوەی پارتی داد و گەشەپێدان (ئاك پارتی) دەسەڵاتی گرتەدەست، گۆڕانكاری گەورە بەسەر دۆزی كورد دا هات. بۆیەكەمینجار پاش هەشتا ساڵ ڕیگایاندا خولی زمانەكانی تر جگە لە توركی بكرێتەوە. بەشی زمانی كوردی لە زانكۆكان كرانەوە. مافی نوسین و چاپكردن بە كوردی درا. ساڵی 2009 بۆ یەكەمینجار یەكەمین كەناڵی تەلەفزیۆنی كوردی لە كەناڵەكانی (تی ئار تی) تایبەت بە حكومەت پەخشی دەستپێكرد. ساڵی 2013 ڕێگا درا بە هاوڵاتیانی كورد لە بەردەم دادگا بە زمانی خۆیان بەرگری لە خۆیان بكەن. هەر لەو ساڵەدا ئۆردۆغان پاكێجێكی چاكسازی پێشكەشكرد ڕێگا درا قوتابخانە و پەیمانگای تایبەت بە زمانەكانی تر بكرێتەوە. ناوە كوردییەكانی گەڕاندەوە بۆ شارە كوردییەكان. زۆربابەتی تری ڕەگەزپەرستی لە پەرلەمان گۆڕی. ڕێگا درا بە زمانەكانی تر هەڵمەتی سیاسی و ڕیكلام بكرێت. لەرووی ئابورییشەوە سەدان پرۆژەی هەمەچەشن پێشكەشی ناوچە كوردستانییەكان كرا. بۆ چارەسەری ئاشتیانەی دۆسیەی كورد ئاك پارتی كاری گەورەی كرد و سەرەتا هەنگاوی باشی بڕی، بەڵام دواتر توشی گرفت و پاشەكشە بوو. هۆكاری سه‌ره‌كیش كورد بوو به‌ هه‌ردوو باڵه‌ سیاسی و سه‌ربازییه‌كه‌یه‌وه‌ كه‌ زیاتر وه‌ك دوژمن له‌ ئه‌ردۆغان و ئاك پارتییان ده‌ڕوانی نه‌ك وه‌ك هاوبه‌ش، جگه‌ له‌ ده‌ستی وڵاتانی دراوسێ كه‌ دژی ئاشتی و ئاشته‌وایین.
بە سود وەرگرتن لەو چاكسازییانە و ئەو كەشە نوێیەی ئاك پارتی هێنایه‌ بوون، هەدەپە لە هه‌ناوی (كۆنگرەی دیموكراتی گەلان) هاتە دەرەوە. كۆنگره‌ كۆمەڵە پارتێكی چەپ و بزوتنەوەی ژنان و گروپی هاوڕەگەزبازان و كرێكاران و گروپی عەلەوییەكان و ئەرمەن و ..هتد لە خۆگرتبوو. بەشداری هەڵبژاردنی 2011 كرد و تەنها (35) نوێنەری چووە پەرلەمان. ساڵی 2012 بە فەرمی داواكارییان پێشكەشی وەزارەتی ناوخۆ كرد وەك پارتێكی سیاسی (هەدەپە) و نوێنەرایەتی سیاسی (كۆنگرەی دیموكراتی گەلان) خۆیان ناساند. ئەم پارتە وەك پارتێكی چەپ خۆی ناساندووە كە بەرگری لە ستەملێكراوان و پێكهاتەكان دەكات. كۆتای ژنان 50% و لاوان 10% و هاوڕەگەزبازانیش 10%، لە ساڵی 2015 بۆ یەكەمینجار (باریش سولو) پەرلەمانتاری پارتی دیموكراتی گەلان وەك هاوڕەگەزباز خۆی ناساند.
هەدەپە بەشداری هەڵبژاردنی ناوخۆیی ساڵی 2014ی كرد بەهاوپەیمانی لەگەڵ پارتی دیموكراتی پێشكەوتنخواز تەنها 6.2% ی دەنگەكانیان هێنا و هیچ شارەوانیەكیان نەبردەوە.  ساڵی 2015 بەشداری هەڵبژاردنی گشتی كرد بە لیستێكی (550) كەسی لە خەڵكانی چەپ و عەلمانی و  موسڵمانی سونی و عەلەوی و كەسانی ئەرمەنی و مەسیحی و سریانی و ئازەربایجانی و شەركەسی و ...هتد. توانیان بۆ یەكەمینجار بەربەستی 10% ببڕن و بچنە پەرلەمان و (80) نوێنەریان سەركەوت. هەڵبژاردن لە هەمان ساڵ دوبارە كرایەوە ئەم جارە تەنها (59) نوێنەریان دەرچوو. واته‌ له‌ چه‌ند مانگێكدا (21) كورسی كه‌میكرد. لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018 توانی (67) نوێنەری تر سەر بخات.
كوردەكان چۆن بەشداری هەلبژاردنیان كردووە؟
وەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد كورد وەك سەربەخۆ یان لە ناو پارتی تردا بەشداری هەڵبژاردنه‌كانیان كردووە. لە پاش دروست بوونی هەدەپە لە ژێر ناوی ئەو پارتەدا بەشدار بوون. بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم پارتە چەپ بووە و دژایەتی ئیسلامی كردووە و بەرگری لە هاوڕەگەزبازان كردووە، دەنگی كوردە بڕوادار و موحافیزكارەكانی لەدەستداوە.
هەدەپە وەك ڕوكارە سیاسیەكە و پەكەكە وەك ڕوكارە سەربازییەكەی دژایەتی هەر بزوتنەوە و پارتێكی تریان كردووە كە نوێنەرایەتی كورد بكات. ساڵی 1987 بزوتنەوەی حزب الله سه‌ریهه‌ڵدا، كه‌ نوێنەرایەتی خه‌ڵكه‌ ئاییندار و موحافیزكاره‌كه‌ی كوردی ده‌كرد. زۆر بەخێرایی پەكەكە دژایه‌تی كردن و بە توندرین شێوە ڕووبەڕوویان بوویەوە و دەیانی لی كوشتن و ناچاری كردن چەك دژی پەكەكە هەڵگرن. دواتر ئەم بزوتنەوەیە یاساغ كرا.
هودا پار لە ساڵی 2002 خۆی ڕاگەیاند كەوتنە دژایەتی ئەو پارتەش و بە درێژكراوەی حزب الله ناوزەدیان كرد.
ئەم حاڵەتە وایكردووە كە كوردە بڕوادار و موحافیزكارەكە لە هەدەپە دوور بكەوێتەوە و لە پارتەكانی تردا خۆی ببینێتەوە وەك پاڵێورا و وەك دەنگدەر. بەنمونە ساڵی 2011 نوێنەرانی كورد لە پەرلەمان (113) كەس بوون، تەنها (35) یان لە كۆنگرەی گەلانی دیموكرات بوون. لە هەلبژاردنەكانی 2014 و 2018 پارتی داد و گەشەپێدان زیاتر لە 40% دەنگی ئەو ناوچانەیان بردووە بە تێكڕا كە زۆرینەی كوردە. تەنانەت لە هەڵبژاردنی شارەوانیەكانی ساڵی 2019 لە ولایەتی موش كە دوای دیاربەكر دووەم ولایەتی زۆرینە كوردە، نوێنەری ئاك پارتی (فیاض ئاسیا) توانی بە 34.76% لە نوێنەری هەدەپە (سری ساكیك) بباتەوە كە 33.59% هێنابوو. 
ئاك پارتی كەسایەتییە دیارەكانی كوردی لە پۆستە باڵاكانی حیزبەكەی داناوە تا سەرنجی كوردەكانی پێ ڕابكێشێت و وەك حیزبی خۆیان بیبینن لەوانە: عبدالرحمن فرات نەوەی شێخ سەعیدی پیران. ئۆرهان مير أوغلو، وعبد الرحمن كوروت، وبرهان كايا تورك، ومحمد قاسم جولبينار، وعبد الله كورت. ئاك پارتی بەردەوام زیاتر لە (50) ئەندام پەرلەمانی كوردی هەبووە.
لە كاتێكدا ڕێژەی كورد بە زیاتر لە 20% دانیشتوانی توركیا دەخەمڵێنرێت، لە هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی توركیا لە ساڵی 2018 سەلاحەدین دەمیرتاش كە هەشت پارتی چەپیش پشتگیرییان لێدەكرد تەنها 8.32% دەنگەكانی بەدەستهێنا، كه‌ كه‌متره‌ له‌ نیوه‌ی ده‌نگی كورد. 
هەموو ئەو داتایەنە دەیسلەمێنن كە هەدەپە نەیتوانیوە نوێنەرایەتی كوردانی توركیا بەگشتی بكات. بەڵكو زیاتر جەختی لەسەر ئایدیۆلۆجیەتی چەپگەرایی كردۆتەوە و نەبووەتە جێگای سەرنجی كوردە ئاینپەروەر و موحافیزكارەكە. سه‌ره‌ڕای ئه‌و تێبینیه‌ی له‌سه‌ر هه‌ده‌په‌ و په‌كه‌كه‌ و پارته‌كانی تری پێشتریش هه‌یه‌ كه‌ ده‌ستی وڵاتانی تریان له‌ پشت بووه‌ و هاوكاری كراون و ده‌كرێن.
 لە ڕابردوودا:
 ئاك پارتی زۆر هەوڵیدا هەدەپە بچێتە دەسەڵات و پێكەوە كار بكەن، بەڵام هەدەپە بەدەم داواكەیەوە نەڕۆشت و بە پێچەوانەوە بە سەختی دژایەتیان كردن. بەشێوەك لە كۆتا هەڵبژاردنی شارەوانیەكان هۆكار بوون بۆ ئەوەی ئاك پارتی شاروانیەكانی ئەستەنبوڵ و ئەنقەرە لە دەست بدات، به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ ده‌ستكه‌وتێكیان له‌و كاره‌دا هه‌بێت، ئەمەش بە زیانی كورد كۆتایی هات.
لە ئێستادا: 
بۆ هەلبژاردنی 2023 هەدەپە بەبێ هیچ دەستكەوت و ڕێككەوتنێك پشتگیری كەمال كلیچدار ئۆغلۆ دەكات، لە كاتێكدا مێزی شەش كەسی ئامادە نەبوون پێشوازی لێ بكەن و تەنانەت هەندێكیان كە نەتەوەپەرست و توندڕەون مەرجی ئەوەیان هەبوو نابێت هەدەپە بەشداری بكات و  به‌تیرۆرست ناوزه‌دیان كرد. كەچی ئەوان بە هەموو هێزیان دژایەتی ئۆردۆغان دەكەن و پشتگیری لە پاڵێوراوی ئەو حیزبە دەكەن كە نزیكەی هەشتا ساڵ كوردی چەوساندەوە و نەیهێشت تەنانەت بە زمانی كوردیش قسە بكەن و خودی كلیچداریش یەكێكە لەو كاراكتەرانەی لەو تاوانانەدا ڕۆڵی هەبووە.
لەولاوە هودا پار كە پارتێكی كوردی ئیسلامییە پشتگیری ئۆردۆغان دەكات. هودا پار ئەگەری هەیە 2-4% دەنگەكان بهێنێت. ئەو ڕێژەیە بۆ ئەو ژمارە زۆرەی دەنگدەران زیاتر لە نیو ملیۆن دەنگ دەكات و كاریگەری هه‌یه‌.
لەكۆتاییدا:
كورد نەیتوانیوە لە سەد ساڵی ڕابردوودا لە توركیا چەترێك یان بەرەیەك دروست بكات هەموو دەنگ و ڕەنگەكان لەخۆ بگرێت. هەدەپە و ئەوانی تریش زیاتر جەنگی ئایدیۆلۆجییان كردوە نەك جەنگی نەتەوەیی و وڵاتان ئاراسته‌یان كردوون.
ئەگەر كلیچدار سەركەوێت هیچ گەرەنتییەك نیە بۆ ئەوەی كارێك بۆ كوردەكان بكات و بە پێچەوانەوە ئەگەری زۆرە دۆزی كورد زۆر پاشەكشە بكات لە توركیا و بگه‌رێته‌وه‌ بۆ سه‌رده‌می جه‌نگ و نه‌هامه‌تی و قڕكردن.
ئەگەر ئۆردۆغانیش بیباتەوە (كە زۆرینەی ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن) ئەوا سود لە ئەزموونی هاوپەیمانی لەگەڵ هودا پار دەبینێت و بیر لەوە دەكاتەوە زیاتر پشتگیرییان بكات و نوێنەرایەتی كورد لە دەست هەدەپە و پەكەكە دەربهێنێـت و ڕۆڵی زیاتریان پێبدات لە ڕووە سیاسی و كارگێڕیی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكەوە و ببنە مایەی سەرنجی زیاتری كوردان. 
لەبەرانبەر ئەو دژایەتیە توندەی كە هەدەپە و سەركردەكانی دەیكەن بۆ ئۆردوغان و ئاك پارتی، ئەگەری زۆرە لە داهاتوودا ئەوانیش دژایەتی هەدەپە توندتر بكەن و لەڕێگای دادگا و دەسەڵاتەوە توشی پاشەكشەی زیاتریان بكەن، بەمەش زیان بەهەمووان دەگات و دۆزی كوردیش زیاتر توشی شكست و پاشەكشە و دابەشبوون دەبێت.
باشترین كارێك كە دڵسۆزانی كورد لە توركیا بیكەن، دوركەوتنەوەیە لە جەنگی ئایدیۆلۆجی و دروستكردنی بەرەو هاوپەیمانییەتییەكە كە هەموو كوردان لە خۆ بگرێت بە ئاراستە و دەنگ و ڕەنگ و تێڕوانینی جیاوازەوە، دۆزی كورد بكه‌نه‌ خاڵی سه‌ره‌كییان نه‌ك ئایدیۆلۆجیا و پرۆژه‌ی وڵاتانی تر. بەمەش دەتوانن ببنە كوتلەیەكی بەهێز و كاریگەر و دۆزی رەوای كوردیش ببەنە قۆناغێكی باشتر.