ڕاپۆرتی:  ڕێکخراوی ستۆپ
بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی  ڕێکخراوی ستۆپ، حکومەتی هەرێمی کوردستان بە (417) رێگا باج ‌و رسومات و کرێ و سزاکان وەردەگیرێت ‌و دەبێتە سەرچاوەی داهاتی نانەوتی.
بەپێی خەملاندنی ئەو داتا و زانیاریانەی داهاتی باج لە هەرێمی کوردستان هەیە، داهاتی باج لە نێوان (2012 بۆ 2021) بە رێژەی (%621) زیادی کردووە، بەڵام بەراورد بە ساڵی (2019) زیادکردنەکە بە ڕێژەی (12%) بووەو گەیشتووە بە زیاتر لە (3 ترلیۆن و 726 ملیار) دینار.

کورتەی راپۆرتی (پێنجەمی) ڕێکخراوی ستۆپ تایبەت چاودێری و هەڵسەنگاندنی هەنگاوەکانی چاکسازی حکومەتی هەرێمی کوردستان

پێشەکی
کۆڵەکەی سیستەمی حکومڕانی لە هەرێم بەهۆی ئەوەی لاوازە، یەکێک لەو سێکتەرانەی داهاتی ناوخۆیە کە پێویستی بەچاکسازی قوڵ هەیە، کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لەبەرواری ١٥ی ٧ی ٢٠١٩ یەکەم کۆبونەوەی خۆی ئەنجامداوە، پرسی ریفۆرمی دارایی وەک یەکێک لە بنەماکانی کارکردنی خۆی پەسەند کرد، لەچوارچێوەی ٥٢ خاڵی هێلە گشتیەکانی کارنامەکەیدا، لە ١٣ خاڵدا باسی هێلە گشتیەکانی چاکسازی کردووە، کە لە ٢ خاڵدا باسی لە داهاتی ناوخۆ کردووە. یەکێک لە ئامانجەکانی لە چوارچێوەی کارنامەکەیدا، چەسپاندنی شەفافیەت لە داهاتی ناوخۆ و داپەرەوەری لە وەرگرتنی باج.
بەگوێرەی ئەو داتا و زانیاریانەی دەست تیمی ئامادەکردنی راپۆرت لە رێکخراوەکەوە کەوتووە، بەراوردی داتا ژمارەکانی داهاتی ناوخۆ لە سەرەتای کابینەی نۆیەم و ئێستایان کردووە. لەبواری داهاتی نەوت بەراوردی کابینەی پێشوو و ئەم کابینەی نۆ کراوە، بەگوێرەی ئەو بەراوردکاریەی لەم راپۆرتە خراوەتە ڕوو دەبینرێت کە لە هەندێ بوار بەرەو پێشچونی سنوردار هەیە، بەتایبەت لەبواری داهاتی ناوخۆ، لە کەرتی نەوتیشدا لەهەندێ بواریدا پاشەکشە دەبینرێت. بۆیە بەگشتی ئەوەی تێبینی دەکرێت، چاکسازی بۆ زیاترکردنی داهاتی گشتی تا ئێستا لە ئاستی پێویست نین، هەرچەندە هێشتا تەمەنی ئەم کابینەیە کۆتایی نەهاتوە بۆ هەڵسەنگاندنی کۆتایی، بەڵام بەگشتی تاکو ئێستا هەنگاوەکان لە ئاستی بەڵێنەکان نین.

بەشی یەکەم؛ داهاتی نانەوتی ... گۆڕانکارییەکان و کێشەکانی بەردەمی 

سەرچاوەکانی داهاتی نانەوتی
حکومەتی هەرێم ئێستا داهاتی نانەوتی لە دوو سەرچاوەی سەرەکی بەدەست دەهێنێت، یەکەم داهاتی باجەکان کە بە شێوازی زۆرەملێ وەردەگیرێت. دووەم داهاتی غەیرە-باج، وەک رسومات و کرێی خزمەتگوزاری و سزاکان. لە بنەڕەتدا نابێ بەمەبەستی زیادکردنی داهات وەربگیرێت، بەڵکو بۆ گەڕاندنەوەی بەشێک لە تێچووی ئەو خزمەتگوزارییە سەرەکیانەی حکومەت پێشکەشیان دەکات یان بۆ سەپاندنی یاسا. بەگوێرەی زانیارییەکان بە (417) رێگا باج ‌و رسومات و کرێ و سزاکان وەردەگیرێت ‌و دەبێتە سەرچاوە داهاتی نانەوتی. یاساکانی باج له‌ هه‌رێمی کوردستان ئه‌و یاسا کۆنانه‌یه‌ که‌ پێش راپه‌ڕین حکومەتی عێراق هه‌بوون، بەڵام دواتر له‌ په‌رله‌مانی کوردستان هه‌موار کراونه‌ته‌وه‌. 

سەرچاوەکانی داهاتی ناوخۆ لە دامەزراوەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەو شێوەیەی خوارەوەیە:
باج: ئەو بڕە پارەیە کە دەسەپێنرێت لەسەر دەرامەت و سەرمایە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بە پێی یاسا بەرکارەکان.
رەسم: ئەو بڕە پارەیەیە کە بە شێوەیەکی پابەندی (الزامی) لە سەرجەم ئەو وەرەقانە وەردەگیرێت کە رەسمیان بەسەردا سەپێنراوە و بڕەکەش بە کاش وەردەگیرێت.
رەسمی گومرگی: بریتییە لەو بڕە پارەی سەر کاڵا و شتومەک و کەلوپەل و ئامێرەکان لە کاتی هاوردەکردن و هەناردەکردن بەپێی یاسای پێناسەی گومرگی.
کرێیەکان: ئەو بڕە پارانەن کە لە بەرامبەر پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکان لە فەرمانگەکانی حکومەت وەردەگیرێن بە شێوەیەکی نا پابەندبوون (غیر الزامی). هاوڵاتی سەرپشکە لە ویست و رەتکردنەوەی خزمەتگوزاری پێشکەشکراو.
سزای دارایی: بریتییە لەو بڕە پارەیەی بە شێوەی نەقدی وەک سزا دیاریکراوە و سەپێنراوە لەسەر تاکی سەرپێچیکار لە یاسا، بە ئامانجی جێبەجێکردنی یاساکان.
داهاتی راسمالی: ئەو داهاتەیە کە لە فرۆشتنی موڵک و کەلوپەل بەدەست دەهێنرێت.
داهاتی تەحویلی: ئەو داهاتەیە کە لە جیاوازی دراوەکان و خەرجی و موچەی گەڕاوە بەدەست دەهێنرێت.
لە خوارەوە هەندێک زانیاری دەربارەی باجدەران خراوەتەوە روو:
خشتەی ژمارە (١) 

بەپێی زانیارییەکان ئێستا ژمارەی کۆمپانیاکان سەروی (٣٠ هەزار)ی تێپەڕاندووە، بەڵام سەرجەم کۆمپانیاکان باج نادەن، هەندێک بەهۆی هەلپەساردن بەشێکیش بەهۆی نەبونی قازانج، هەندێکیش خۆدزینەوە.

خشتەی ژمارە (٢) 

خستنەڕووی داتا و زانیاری داهاتی ناوخۆ  (٢٠١٢ تا ٢٠٢١)
داهاتی ناوخۆ یاخود نانەوتی لە هەرێمی کوردستان لە (١٠ ساڵ)ی رابردوو گۆڕانکاری بەسەرداهاتووە و رێژەکەی بە پلەبەندی بەرزبۆتەوە، بە تایبەتی لە کابینەی نۆیەم رێکارەکانی کۆکردنەوەی داهاتی ناوخۆ توندکراونەتەوە، ئاماری (١٠ ساڵ)ی رابردوو بە تایبەتی لە ساڵی (٢٠١٢) تاوەکو ساڵی (٢٠٢١) ئەوە دەردەخات ساڵ دوای ساڵ رێژەی داهاتی ناوخۆ زیادی کردووە، لە دەرئەنجامی قەیرانی ئابوری و توندکردنەوەی رێکارەکانی وەرگرتنی باج لەلایەن حکومەتی هەرێمی کورستانەوە. لەو چارت و خشتەی خوارەوە بە ژمارە روونکراوەتەوە: 

هەرێمی کوردستان لە ساڵی (٢٠١٢) داهاتی باج بڕەکەی (١٢٨ ملیار) دینار بووە، بەڵام ئەو رێژەیە بۆ ساڵی (٢٠٢١) زۆر بەرزدەبێتەوە و بڕەکەی دەگاتە (٧٩٦) ملیار دینار، لەخوارە بڕی داهاتی باج بەپێی ساڵەکان رونکراوەتەوە:
خشتەی (٣) 

بەپێی خەملاندنی ئەو داتا و زانیاریانەی داهاتی باج لە هەرێمی کوردستان هەیە، بەراوردی داهاتی باج لە نێوان ساڵانی (٢٠١٢ بۆ ٢٠٢١) دەردەکەوێت کە ساڵی (٢٠٢١) رێژەی (%621) زیادی کردووە.

دۆخی داهاتی ناوخۆ لە کابینەی نۆیەم
کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان یەکێک لە ئامانجەکانی لە چوارچێوەی کارنامەکەیدا، رێکخستنەوەی باج و بەرپاکردنی دادپەروەری و شەفافیەت بووە. بەمەبەستی هەڵسەنگاندنی ئاستی هەوڵەکان لە بواری رێکخستنەوەی داهاتی ناخۆ بەراوردی دوو ساڵی داهاتی ناوخۆ ساڵانی (٢٠١٩ و ٢٠٢١) دەکەین، بەگوێرەی ئەو داتایانەی دەستمان کەوتووە.

وردەکاری داهاتی نانەوتی ساڵی ٢٠١٩ 
داهاتی نانەوتی لە ساڵی (٢٠١٩) بەووردەکارییەوە دەخەینەڕوو بەمەبەستی ئەوەی روونبێتەوە سەرچاوەکانی داهات نانەوتی چۆن کۆدەکرێتەوە، ئەو دامەزراوانەی کە سەرچاوەن بۆ داهات. کۆی گشتی داهاتی نانەوتی لە ساڵی (٢٠١٩) بڕەکەی (3 تریلیۆن 266 ملیار و 384 ملیۆن) دینارە بووە.

خشتەی (٤) 

داهاتی نانەوتی لە ساڵی (٢٠١٩) ڕێژەی (٢٥.٨ %)ی خەرجییەکانی پڕکردبووەوە.

خشتەی (٥) 

خشتەی (٦) 

وردەکاری داهاتی ناوخۆی ساڵی ٢٠٢١ 
داهاتی ناوخۆ لە ساڵی (٢٠٢١) بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، بە بڕی (٣ ترلیۆن و ٧٢٦ ملیار و ٣١ ملیۆن) دینار بۆ تەواوکاری موچە تەرخانکرا. بەپێی راپۆرتێکی فەرمانگەی میدیا و زانیاری داھاتی مانگانەی حکومەت لە (٦ مانگ)ی یەکەمی ساڵی (٢٠٢١) نزیکەی (٦٩٧ ملیۆن) دۆلاری ئەمەریکییە، کە بەوشێوەیە دابەشبووە:
یەکەم: (350 ملیۆن) دۆلار کۆی گشتیی داهاتی نەوت.
دووەم: (195 ملیۆن) دۆلار داهاتی ناوخۆ.
سێیەم: هاوکاریی مانگانەی هاوپەیمانان (17 ملیۆن) دۆلار.

خشتەی (٧)

هەرچەندە لە نێوان ئاماری وەزارەتی دارایی و بانکی هەرێم لە سلێمانی جیاوازی هەیە، وەزارەت زانیارییەکانی بانکی هەرێم - سلێمانی رەتکردەوە و رایگەیاندوە، کە سلێمانی زۆر کەمتر لەو پارەیەی بۆ وەزارەتی دارایی ناردووە.

خشتەی ژمارە (٨)

خشتەی ژمارە (٩) 

هەڵسەنگاندن و شیکاری هەنگاوەکان
لێکەوتەکانی زیادبونی داهات و هەوڵەکانی چاکسازیی
بەشێوەیەکی گشتی لەو ماوەیە گۆڕانکاری بەسەر بڕی داهاتی ناوخۆ هاتوە، لەخوارەوە بەرواردی داهاتی نانەوتی ساڵی ٢٠١٩ و ساڵی ٢٠٢١ دەکەین کە بەوشێوەیە:
خشتەی ژمارە (١٠)

یەکەم: هۆکارەکانی زیادبونی داهاتی ناوخۆ
-    توندکردنەوەی رێکارەکانی وەرگرتنی باج:
کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان پێیوایە، ئەو گۆڕانکاریانە لە ئەنجامی توندکردنەوەی رێکارەکان و چاکسازی بوو لە بواری باج، بە پابەندکردنی کۆمپانیاکانی وزە و گواستنەوە و گەیاندن بە پێدانی شایستە داراییەکان و بڕی پارەی باج و ڕەسم و سزای دواکەوتن و قەرزەکانیان. هاوکات سەپاندنی باج لەسەر شوێنە گەشتیارییەکان، نەخۆشخانە تایبەتەکان، گرێبەستە بانەوانییەکان و ڕێکخستنەوە و پێداچوونەوە و کۆنتڕۆڵکردنی کاروباری دەروازە سنوورییەکان و گرێبەستەکانیان. ڕێگریکردن لە خۆدزینەوەی باج و جێبەجێکردنی یاسا و ڕێنماییەکان و سزادانی سەرپێچیکاران. هەر بەشێک لەم چاکسازی و ڕێکخستنەوەی داهاتەکان هۆکار بونە لە کابینەی نۆیەم و لە ماوەی پێنج مانگ داهاتی ناوخۆی هەرێم له ١٤٠,٠٠٠,٠٠٠ دۆلارەوه بگاتە ٢٤٤,٠٠٠,٠٠٠ دۆلار.
لەلایەکی دیکەدا زیادبونی باجدەرەکان، وەک لە بەرێوەبەرایەتی گەورە باجدەران لە ٢٤٠ کۆمپانیا دوای دوو ساڵ زیادی کردووە بۆ ٦٧٨ کۆمپانیا، بەهۆی زیادکردنی رێوشوێنی وەرگرتنی باج لەسەر کۆمپانیاکان. 
خشتەی ژمارە (١١)

هەرچەندە ئەم داتایانە جێگیر نین، بەگوێرەی تێپەڕینی کات و ساڵ گۆڕانکاری بەسەردا دێت. هەروەها بەگوێرەی زانیارییەکان له‌ کۆی ٦٨٧ گه‌وره‌ باجده‌ر له‌ هه‌رێمی کوردستان نزیکە ٢٥٠ کۆمپانیا باج ده‌ده‌ن، چونکه‌ پڕۆژە‌کانیان زۆربه‌ی پڕۆژە‌ی وه‌به‌رهێنانن و بەپێی یاسای وه‌به‌رهێنان بۆ ماوه‌ی ١٠ ساڵ لێخۆشبونی باجیان بۆ کراوه‌.

دووەم: ئایا چاکسازیی ریشەیی کراوە؟
کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان یەکێک لە ئامانجەکانی چاکسازی لە سیستەمی باج و دادپەروەری لە وەرگرتنی باج جێگیر بکەن، هەروەها ئەنجومەنی باڵای ئابووری هەرێمی کوردستان لە4 ی تەممووزی 2021 سەبارەت بەڕێکخستنەوەی باج و رسومات و میکانیزمی کۆکردنەوەی باجەکان بڕیاردا، جێگری سەرۆکی حکومەت، سەرپەرشتی پرۆسەی ڕێکخستنەوەی باج و رسومات بکات. لەلایەکی دیکەوە ئەنجومەنی وەزیران بەفەرمانی (ژمارە ٩٦)ی رێکەوتی ١٠/١/٢٠٢١، بەمەبەستی رێکخستنەوەی سیستەمی کۆکردنەوەی باج و رسومات ١١ بڕیاری دەرکرد، بەتایبەت پابەندکردنی کۆمپانیاکانی بواری ئەنتەرنێت و تیلیکۆم بە پێدانی باجی فرۆشراوەکان (مبیعات) کۆمەڵێک بڕیاری دیکە، فەرمانگەی هەماهەنگی و بەدواداچون راسپێردراوە بۆ بەدواداچوون بۆ جێبەجێکردنی ئەو بڕیارانەی ئەنجومەنی وەزیران. 
هەروەها حکومەتی هەرێم بۆ زۆرێک کاروباری پشت بە لیژنە دەبەستێت، بەتایبەت بۆ ئەنجامدانی بەدواداچون و لێکۆلینەوە زۆر لیژنە دروست دەکات. کەچی ئەنجامی لیژنەکان وەکخۆی دەمێنێتەوە و کار لەسەر سپاردەی لیژنەکان ناکرێت. بە بەمەبەستی رێکخستنەوەی رسومات حکومەتی هەرێم لیژنەی دیراسەتکردن و ڕێکخستنەوەی رسومات بە بڕیاری ژمارە (٣)ی ئەنجومەنی ئابووری لە ٢٧/١/٢٠٢٠ پێکهێنا. ئەرکی ئەم لیژنەیە بریتییە لە ڕێکخستنەوەی داهاتی رسومات، بەپێی ئەو زانیاریانەی لە لایەن دامودەزگاکانی حکومەتەوە بۆ ئەم مەبەستە تۆمار کراون. ئەو لیژنە لە کۆتایی کارەکەیدا راپۆرتێکیان پێشکەشی حکومەتی هەرێم کردوە. 
سێیەم: ئایا باج و رسومات زیاد کراوە؟
پرسی زیادکردنی باج و رسومات قسەو باسێکی زۆری دەربارە کراوە، رۆژانە هاوڵاتیان گلەیی لەبارەوە دەکەن، بەگوێرەی زانیارییەکانی بەڕێوەبەری گشتی باج و دەراماتەکان، باج زیاد نەکراوە، تەنها رێکخراوەتەوە. هەروەها ئەنجومەنی باڵای ئابووری هەرێم دووپاتی کردۆتەوە، "کە کابینەی نۆیەم هیچ باجێکی زیاد نەکردووە، بەڵکو تەنیا شێوازی کۆکردنەوەی باجەکانی ڕێکخستووەتەوە و ئەو باجانەی پێشتر بە پێی یاسا دانراون، کۆیان دەکاتەوە." حکومەتی هەرێم پێوایە، گلەیی هاوڵاتیان لە زیاد بوونی باج و رسومات لەوە سەرچاوە دەگرێت کە پێشتر هەرێمی کوردستان بودجە و شایستەی دارایی لە بەغدا بۆ هاتووە، کەمتر پشت بە داهاتی ناوخۆ بەستراوە و لە وەرگرتنی باج و رسومات چاوپۆشی کراوە.
دوابەدوا ساڵی ٢٠١٦ رسومات لە زۆربەی وەزارەت و دامەزراوەکان زیادی کرد، ئەنجومەنی وەزیران بە پشت بەستن بە ئەحکامی مادەی هەشتەم لە یاسای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کورستان ژمارە (٣)ی ساڵی ١٩٩٢ هەموارکراو، بەمەبەستی رێکخستنەوەی کرێ و رسومات، چەندین بڕیاری دەرکرد، بەنمونە بەبڕیاری ٧٨ی ساڵی ٢٠١٦ رسوماتی تاپۆکردنی خانووبەرە لە ١% بۆ ٣% زیادکرا، هەروەها بڕیاری ژمارە (٧٥)ی ساڵی ٢٠١٦ سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران وەرگرتنی (ڕسووماتی) تایبەت بەکەرتی گەشتوگوزار لە هەرێمی کوردستان زیاد کرا. هەروەها بڕیاری ژمارە (٨٠)ی ساڵی ٢٠١٦ سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران وەرگرتنی (ڕسوومات) و کرێی (أجور) لەبەرامبەر خزمەتگوزاری شارەوانییەکان لە هەرێمی کوردستان ئەمانە نیگەران و گلەیی زۆری لای هاوڵاتیانی لێکەوتەوە، بارگرانی لەسەر بژێوی هاووڵاتیان و بەتایبەتی چینی هەژار و مام ناوەندی کۆمەڵگە دروست کردوە. بەهۆی دواکەوتنی موچە لە دۆخەکی خراپی ئابوری دابوون، کە لەسەروبەندی ساڵی ٢٠١٦ حکومەت بڕیارەکانی زیادکردنی رسوماتی دەرکرد.

چوارەم: ئایا لە روویی یاسایی زیادکردنەکانی رسومات یاسایین؟
بەپێی دەستوری عێراق لە مادەی ٢٨یدا هاتووە، "لە بڕگەی یەکەم، باج و روسومات ناسەپێندرێت و هەموار ناکرێت و وەرناگیرێت و لێبوردن نایگرێتەوە تەنها بە یاسا نەبێت. برگەی دووەم، خاوەن داهاتی کەم لە باج دەبەخشرێت بۆ ئەوەی راێگەنەدرێت دەستدرێژی بکرێتە سەر لایەنی کەمی ئاستی بژێوی، ئەمەش بە یاسا رێکدەخرێت". یاساناسان پێیانوایە، بەگوێرەی ئەو مادە دەستورییە هەر سەپاندنی باج یان رسوماتێک زیادکردن و کەمکردنەوەی یان لێخۆشبون لێی دەبێ بە یاسایەک بێ کە لە پەرلەمانەوە دەرچووبێت، بەپێچەوانەوە بە رێنمایی یان بە بریاری حکومەت یان وەزیر سەپێندرابێ پووچەلە.
پێنجەم: پوچەڵکردنەوەی بڕیاری نایاسایی
وەک لەپێشتر روونکرایەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیار و رێکاری وەرگرتنی باج و رسومات توندکردەوە. هاوکات چەندین بڕیاری وەرگرتنی رسوماتی نوێی دەرکرد، هاوڵاتیان و شارەزایانی یاسایی پێیانوابووە، ئەو بڕیارانە نایاسایین و لە کاتی قەیراناوی بەسەر هاوڵاتیان سەپێندراوە. لە ماوەی رابردوو دوو بڕیاری دادگا بۆ پوچەڵکردنەوەی ئەو گرێبەستانە دەرچووە. 

لێکەوتەی گۆڕانکارییەکان
لەم تەوەرەدا ڕاپۆرتەکەی ڕێکخراوی ستۆپ لەسەر ئەم تەوەرانەی خوارەوە بە وردی وەستاوە، ئەوانیش؛
ئایا داهاتی نانەوتی بژێو و گوزەرانی هەوڵاتیانی بوژاندۆتەوە
لێکەوتەی هەنگاوەکان بەسەر ژیانی هاوڵاتیان
هەڵاوسانی بازاڕ
گرفتەکانی بەردەم کۆکردنەوەی داهاتی نانەوتی
یەکەم: مامەڵەی دوو ئیدارەیی
دووەم: کێشەکانی کۆکردنەوەی داهاتی ناوچەکان
سێیەم: کێشەی تەکنیکی لە کۆکردنەوەی داهاتی ناوخۆ

بەشی دووەم
چاکسازی لە داهاتی نانەوتی
یەکەم: پێدانەوەی رۆڵ بە کەرتی حکومی
کەرتی حکومی هەیکەلێکی گەورە و میلاکێکی زۆری هەیە، بەشی هەرە زۆری بودجە بۆ موچە بەرێژەی ٨٥% دەچێت، زیاتر لە ١,٢٥١,٠٠٠ موچەخۆر هەیە، کەچی لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکان حکومەت چەندین سێکتەری بە کۆمپانیا و کەرتی تایبەت سپاردووە، داهاتەکەش بۆ کەرتی تایبەت دەچێت، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێم دەتوانێت ئەو خزمەتگوزاری و ئەرکانە جێبەجێ بکات. لە خوارەوە چەند سێکتەرێک دەخەینەڕوو کە پێویستە چاکسازی تێدا بکرێت.
١. خاڵە سنورییەکان
٢. کۆمپانیا ئەمنیەکان
٣. لێخۆشبونی گومرگی
٤. پڕۆژەکانی نیشتەجێبوون 

دووەم: پرسی دەروازە سنورییەکان و نەهێشتنی قاچاخچیەتی
سێیەم: یاسای بودجەی ساڵانە 
چاکسازی لە داهاتی کەرتی نەوت
لەم تەوەردا شیکاری بە وردی و دورو درێژی بەراوردکاری کراوە بۆ دوو ڕاپۆرتی دیلۆیت، یەکەمیان راپۆرتی دیلۆیت کە بڵاوکراوەتەوە بۆ شەش مانگی یەکەمی ٢٠١٧، دووەمیان کۆتا ڕاپۆرتی بڵاوکراوەی دیلۆیتە بۆ ماوەی چارەکی کۆتایی ٢٠٢١ هەوڵدەدەین لەم شیکارییە بەراوردکارییەدا بۆمان دەرکەوێت کە  تا چ ئاستێک چاکسازی لەکەرتی داهاتی نەوت کراوە، لەرێی زانینی گۆرانکاری لە نرخی فرۆشی نەوت، خەرجی و تێچویی نەوت و زیاد و کەم کردنی داهاتی گەڕاوەی نەوتەوە.
 چەند خاڵێکی ناو ئەو دوو ڕاپۆرتەی دیلۆیت بەراورد کراوە کە بریتییە لە دەرخستنی ئاستی زیاد بوونی داهات و کەمبوونەوەی خەرجییەکان یان بە پێچەوانەوە بەمانایەکی تر ئاستی چاکسازی، ئەوانیش
 ١. نرخی فرۆشی نەوت
 ٢. داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکان 
 ٣. خەرجی گواستنەوەی نەوتی هەرێم 
 ا. لە خاکی تورکیادا
ب. لە ناو هەرێمدا
٤. داهاتی ماوە بۆ هەرێم 

دەرئەنجامی راپۆرت
١. بەڵێنەکانی چاکسازی بۆ باشتر بەرێوەبردنی داهاتی نەوتی و نانەوتی وەکخۆی جێبەجێ نەکراوە.
٢. هەرێمی کوردستان هێشتا لە قەیرانی بەرێوەبردنی دارایی و ئابوری دایە، سەرچاوەکانی داهات و بڕەکەی شەفاف نییە.
٣. رێکارەکانی وەرگرتنی باج و رسومات توندکراوەتەوە، داهاتی باج زیادی کردوە.
٤. بەرێوەبردنی داهاتی گشتی هێشتا وەک پێویست نەبۆتە هۆی بەرپاکردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی، خۆشگوزەرانی بۆ هاوڵاتیان دەستەبەربکات، بەڵکو چینی هەژار لە کۆمەڵگەدا زۆرینەی پێکدەهێنێت.
٥. سیستەمی کۆکردنەوەی داهاتی نانەوتی پێویستی بە پێداچونەوەی ریشەیی و دیراسەکردن هەیە، بۆ ئەوەی بزانرێت چ کاریگەریەکی لەسەر بژێوی هاوڵاتیان و جموجۆڵی ئابوری داناوە.
٦. داهاتێکی زۆری حکومەت بۆ کەرتی تایبەت دەچێت، لەرێگای پێدانی پێشکەشکردنی بەشێک لە خزمەتگوزاریەکان بە کۆمپانیاکان، کە لە گرێبەستەکان هەست بەناهاوسەنگی بە قازانجی کۆمپانیاکان دەکرێـت.
٧. داهاتی دەروازە سنورییەکان بەتەواوی کۆنترۆڵ نەکراوە. کاری نایاسایی و قاچاخچیەتی بەردەوامە.
٨. چاکسازیەکانی سێکتەری نەوت وەک پێویست کاریگەریی لەسەر کەمکردنەوەی خەرجی و زیادکردنی داهاتی گشتی دانەناوە.
راسپاردەکانی راپۆرت
١. پێویستە حکومەتی هەرێم بە ئیرادەیەکی بەهێز روبەڕوی کێشەکانی بەردەم داهاتی ناوخۆ ببێتەوە، دامەزراوە فەرمیەکان بەهێز بکات. بۆ چارەسەری کێشەکان پشتیان پێببەستێت، نەوەک هەر دروست کردنی لیژنە و دواتر بێئەنجام کۆتایی بێت.
٢.پێداچونەوە بە رۆڵی کەرتی حکومی و کەرتی تایبەت، خەریکە زۆرێک لەو سێکتەرە گشتیانەی سەرچاوەی داهاتی ناوخۆن دەدرێتە کەرتی تایبەت.
٣. کۆکردنەوەی داهات بە دامەزراوەیی بکرێت، رێگە لە نەگەڕانەوەی داهاتی ناوخۆ بگیرێت، داهات لە یەک سەرچاوە کۆبکرێتەوە.
٤. چارەسەری کێشە و گرفتەکانی دەروازە سنورییەکان بکرێت، بەتایبەت لە:
- رێگەگرتن لە قاچاخچیەتی.
- چارەسەری کۆمپانیاکانی دەروازە سنورییەکان بکرێت.
- بەیەکبەستنەوەی دەروازەکان بە سیستەمێکی کارگێری و ژمێریاری بەهێز.
- هێزی پاراستنی دەروازە سنورییەکان توندوتۆڵ بکرێتەوە.
- بەشێوەیەکی یەکگرتوو یاسا و بڕیارەکان لە دەروازەکان جێبەجێ بکرێت.
٥. پەسەندکردنی یاسای بودجەی گشتی ساڵانە لە پەرلەمان، لەپێناو زیاترکردنی شەفافییەت لە بەرێوەبردنی  داهات و خەرجیەکان، بۆ ئەوەی متمانە لای هاوڵاتیان دروست بێتەوە، کە ئەو داهاتانەی کۆدەکرێتەوە هەر بۆ خزمەتی هاوڵاتیان بەکاردەهێندرێتەوە.
٦. پێویستە هەنگاوەکانی چاکسازی لە داهات، هاوتەریب چاکسازی لە خەرجیشدا بکرێت، چونکە دوو ئاراستەن دەبێ بەیەکەوە هەنگاوەکان ئەنجام بدرێت.
٧. نەهێشتنی مامەڵەی دوو ئیدارەیی لەگەڵ داهاتی ناوخۆ، کە تا ئێستا بەرپرسانی باڵای حکومەت دانی پێدادەنێن.
٨. هەژموونی حزبی لەسەر پرۆسەی کۆکردنەوەی داهاتی ناوخۆ نەهێلدرێت، بەتایبەت لە دەروازە سنورییەکان. وەزارەتی‌ دارایی‌‌ و ئابوری و دامەزراوەکان‌ لە کۆکردنەوەی‌ داهات سەرپشکبکرێن.
٩. پێویستە لەکاتی پێداچونەوە بە کێشەکانی باج و رسومات و کرێ و سزاکان ئەو خاڵانە لەبەرچاو بگیرێت:
- کاریگەری لەسەر خاوکردنەوەی جموجۆڵی ئابوری نەبێت،  هەرێمی کوردستان پێگە و رێڕەوی بازرگانی لەدەست نەدات، سەرباری ئەوەی یاسای هاوردەکردن و وەرگرتنی باج و رسومات، لە دەروازە سنورییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان هەمان یاسایە، لە ماوەی رابردوو بەشێک لە بازرگانانی هەرێمی کوردستان لە خوار و ناوەڕاستی عێراقەوە کاڵاکانیان هاوردە دەکەن، لە ئەنجامدا کاریگەری و زیانی لەسەر دەروازە سنوورییەکانی هەرێمی کوردستان دروست دەبێت.
- زیادکردنی زۆری رسومات کاریگەری خراپی دەبێت لەسەر دادپەروەری کۆمەڵایەتی، چونکە زۆربەی بڕەکان جێگیرن و بۆ هەموو چینەکان هەمان بڕ وەردەگیرێت، بگرە دەبێتە هۆکاری بەرپابوونی نا دادپەروەری. 
١٠. لە کۆکردنەوەی داهاتی نەوتی و نانەوتی، دواتر لە پرۆسەی خەرجکردنەوەی پێویستە لە چوارچێوەی‌ یاسای بودجەی ساڵانە بەپێی‌ بنەمای ژمارەی‌ دانیشتوان ‌و رێژەی‌ پێویستی‌ شارەکان بۆ خزمەتگوزاریی‌ بەشێوەی‌ دادپەروەرانە داهاتی‌ نەوتی و نانەوتی دابەشبکرێتەوە.
١١. چاودێری و لێکۆلینەوە و بەدواداچونی دامەزراوەکان لەسەر داهاتی نانەوتی رۆڵی زیاتریان پێبدرێت. بەتایبەت دیوانی‌ چاودیری‌ دارایی‌ وردبینی‌ لە داهاتەکانی‌ ناوخۆی‌ هەرێم بکات. 
١٢. بەهێزکردنی سیستەمی بانکی و پرۆسەی بەرێوەبردن و کۆکردنەوەی باج کە بە پڕۆگرامی ئەلیکترۆنی پشتگیریی کرابێت. هەروەها پێویسته‌ حکومەتی هەرێم داتا سەنتەر و سیستەمی ئەلیکترۆنی دابمەزرێنێت و سیستەمی بانکی بۆ کۆکردنەوەی باج بەکاربهێنێت، دەبێتە ڕێگه‌یەکی سەرەکییە بۆ چاکسازیی لە بواری باج.
١٣. هەندێک لەو کەڵوپەل و خواردن ‌و خواردنەوانەی گومرگیان بەرزبێت و ‏بەشێکیان بەرێگای قاچاخ هاوردە دەکرێن. پێویستە چارەسەری ئەو کێشانە بکرێت تا دەروازەی قاچاخچیەتی بنبڕبێت.
١٤. پێویستە رێکارەکانی وەرگرتنی باج و رسومات لە کۆمپانیا گەورەکان بەشێوەیەکی داپەروەرانە لەسەر هەمویان بێ جیاکاری جێبەجێ بکرێت، هەروەها گۆڕانکاری لە کۆمپانیای دەروازە سنورییەکان کە بڕێکی زۆری داهاتی دەروازەکان بۆ ئەوان دەچێت.
١٥. لە سێکتەری نەوت لەو ماوەیەدا، رێژەی تێچووەکان نەک کەمی نەکردووە، بەڵکو زیادی کردووە و داشکاندنی نرخی فرۆشی نەوتیش لە بری ئەوەی کەم بکات زیادی کردووە. پێویستە هەوڵەکان بۆ چاکسازی لەو بوارە ئەنجامبدرێت، بەتایبەتی کەمکردنەوەی خەرجیەکان و زیادکردنی داهات.

بەڕێوەبەری پڕۆژە
ئاری عەبدوڵڵا
رێکخەری راپۆرت
فەرمان رەشاد
هەڵسەنگاندنی سێکتەری نەوت
یادگار سدیق
لیژنەی هەماهەنگی
خەتاب عەزیز
هەژار سەلیم
عبدالباری ساڵح