د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو دەینوسێت) 

جیا لە کێشە ئاسایشی، سیاسیی و مەزهەبییەکانیان، کێشەی سیاسەت و چۆنێتی بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکانیشیان لەپەرەسەندندایە، دواجار سەرەڕای ناڕەزاییە ژێرلێوییەکانی تاران و بەغدا، ئەنکەرە کاری خۆی تەواو کرد و هەفتەی ڕابردوو بەنداوی ئیلیسوی لەسەر خاکی کوردستانی تورکیا خستەگەڕ. گەرچی سەرچاوە ئاوییەکانی و بەنداو و ڕێڕەوەکانی ئەم کێشەیە لە خاکی کوردستانی باکوورەوە(تورکیا) دەست پێدەکات و هەر بە خاکی کوردستانی ڕۆژهەڵات (ئێران) و کوردستانی باشووردا (عێراق) تێدەپەڕێت و یەکەمین بەرکەوتە و زۆرترینی شوێنەوارە نەرێنییەکانی لەم خاکە بێدەوڵەتەدا جێدەهێڵێت، دیارە لەم دۆسێیەدا ئەوەی بێدەنگترین و پاسیڤ بێت هەرێم و هێزە کوردستانییەکانی ئەو پارچانەی دیکەن! وەک دەریش دەکەوێت یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکان و دینەمۆی پێکدادانی هەرێمایەتیی ئایندەیی وڵاتانی ناوچەکە، شێوازی بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکانە لەبری ئەو ململانێ باوەی کە لەڕابردوودا لەسەر سەرچاوەکانی دیکەی وزە بوو. ئەم هەنگاوەی تورکیا لەسیاسەتی ئاوییدا دوور نییە بیکاتە هێزی تاقانە و پۆلیسی نوێی هەرێمایەتی و ئاراستەکاری جڵەوی وڵاتانی ناوچەکە.
تورکیا لە ساڵی ١٩٩٢دا، بە خستنەگەڕی پڕۆژەی بەنداوی ئەتاتورک لەسەر ڕووباری فورات، کە تواناکەی بەتەنها بەرامبەر ٦٥٠ بەنداوی ئێرانییە! بووە هۆی پیسبوونی ژینگە و زیادبوونی خۆڵبارین و تۆز و غوبارێکی بێ وێنە لە ئێراندا و دیاردەی بە بیابانبوونی لە هەندێ ناوچەی عێراقیشدا کردە خەڵاتی دانیشتووانەکەی. ئێستاش وا بەنداوی ئیلیسوی لەسەر ڕووباری دیجلە کردەوە و نزیکەی ٦٠٪ی ئاوی ڕووبارەکە کەم دەکات. (بڕوانە: رضا رحیمی، ٢٠١٦: اگر ساخت سد ایلیسو ترکیه به پایان برسد، کار همه ما تمام است!: https://bit.ly/3qNYipJ )
بێدەنگی کورد ڕەنگە لەبەر بێ کیانی و لاوازیی و ناهاوتایی بالانسی هێزی بێت لەگەڵ دراوسێکانیدا، بەڵام بێ توانایی و نیمچە بێدەنگی تاران و بەغدا مایەی سەرسوڕمانی شارەزایان و خەمخۆرانی ژینگە و خەڵکی ئەو دوو وڵاتەن لە ئاست ئەنکەرەدا و کە لە بەنێودەوڵەتی کردنی ئەو پرسەدا و بەدادگا گەیاندنی تورکیادا حکومەتەکانیان کەمتەرخەمییان نوواند. لەکاتێکدا ئاوی دیجلە و فورات، لە ڕووی یاسا نێودەولەتییەکانەوە بە ئاوە هەرێمییەکان هەژمار دەکرێن نەک ئاوی دەوڵەتی، بەو پێیەی ڕێڕەوەکەی بە دوو وڵات زیاتردا تێدەپەڕێت بە ئاوێکی هەرێمی دادەنرێت و دەکرێت دەزگا و ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کاریگەری هەر لەسەرەتاوە لەسەر بهێنرایەتە دەنگ. ئەمە نەک ئێستا، دەبوو هەر ئانی ئەندازەگیری و پلانە سەرەتاییەکانی راگەیاندنی پرۆژەکەدا لەلایەن تورکیاوە بکرایە، کە نەکرا و ئەویش کاری خۆی کرد و چیتر نەیارانی دەبێت وەک واقیع لەسەر مێزی دانوستاندن لێدوانی لەسەر بدەن.

ئیلیسو بۆ کوردستان و ناوچەکە چی لێدەکەوێتەوە؟
بەنداوی ئیلیسو (Ilisu Baraji)، لەسەر ناوجەکانی دارگچیتی سەر بە پارێزگای ماردینی باکووری کوردستان (تورکیا) دروستکرا و ساڵی دەستپێکی گلدانەوەی ئاوی دەگەڕێتەوە بۆ ٢٠١٨ و ساڵی تەواوبوونی یەکجاریی پرۆژەکەش دەگەڕێتەوە بۆ ٨/١١/٢٠٢١ و توانای گلدانەوەی دە ملیار و شەشصەد ملیۆن (١٠،٦٠٠،٠٠٠،٠٠٠)مەتر موکەعەب ئاوی هەیە. ئەم بەنداوە لەسەر ڕووباری دیجلە سازکراوە و نزیکەی ٦٠٪ی ئاوی دیجلە (کۆڵەکەی ژیان و شارستانییەتی عێراق) بۆ عێراق کەمدەکاتەوە و هەر بەو ئاراستەیەش لەبەرئەوەی بەدرێژایی ڕەوتەکەی دەبێتە هۆی لاوازکردنی دیجلە، دەبێتە هۆی وشکبوونی حەوزی هۆری مەزن (هور العظیم)ی ئێران و وشکبوون و بە بیابانبوونی ئەو هەرێمە بەرفراوانەی لێ دەکەوێتەوە و زیانەکەی بەر دانیشتووانی هەریەک پارێزگاکانی ئەحواز (خوزستان)، عیلام، بوشەهر و بویرئەحمەد، دەکەوێت(بڕوانە: حمید رضا رمضانی٢٠٢١: دولت ترکیه در سودای ژاندارمی منطقه٢٠٢١، https://bit.ly/3oHS73R  ) لەوێشدا دیسان هەر ناوچە کوردستانییەکان و عەرەبییەکان کە پێکهاتەی فەرامۆشکراوی دەوڵەتی ناوەندیین، زیانباری سەرەکین. 
بۆ کوردستان وەک خاک و شوناس و مێژوو، زیانەکانی چەند بەرامبەرن، هەم لەڕووی مێژووییەوە ئاسەواری شارستانییەتی هەزارانساڵەی حەسەنکێفی مێژوویی هەڵدەگێڕێتەوە کە ناوچەی سەرەکی بونیادنانی بەنداوەکەیە و بۆ ڕەوتی ژیانیش چەندین لادێ و ناوچەی دانیشتووانی ڕووبەڕووی زیان دەکاتەوە. بەدرێژایی ڕووباری دیجلەش لێکەوتەکانی بەنداوەکەش زیان دەگەیەنێت بە ناوچەکوردستانییەکان لە هەردوو وڵاتی عێراق و ئێران. بۆیە لە سەرچاوەوە چ وەک زیانی مرۆیی و ژینگەیی چ وەک شوناس و خاک، کورد لە هەرسێ وڵات بەرکەوتەی شوێنەوارەکانی بەنداوی ئیلیسو دەبن.
نیگەرانییە ژینگەییە ئایندەییەکان لە عێراق و ئێران
ئەوەی بە وردی دەتوانرێت لەبەرچاو بگیرێت لە لێکەوتەکانی سیاسەتی ئاوی تورکیا بە گشتی و بەنداوی ئیلیسو بەتایبەت لەسەر هەردوو وڵات دەکرێت لەم خاڵانەدا کورت بکرێنەوە:
١. مەترسییەکانی لەسەر عێراق: 
- کەمبوونەوەی لانیکەم ٥٠٪ی پشکی ئاوی عێراق لەو سەرچاوەیە.
- سەرهەڵدانی قەیرانی وشکەساڵیی توند.
- زیانگەیاندن بە کشتوکاڵ و ژینگە.
- خێراکردنی جەنگی گریمانەکراوی ئاویی هەرێمایەتی.
- وشکبوونی لەسەرخۆی ڕووباری دیجلە.
٢. مەترسیەکانی لەسەر ئێران: 
- وشکبوونی تەواوەتی زەلکاوە بەپیتەکانی "هور العظیم".
- کێشەدروستکردن بۆ ژیانی ئاسایی خەڵکی ٢٣ پارێزگا.
- بڵاوبوونەوەی زیاتری خۆڵبارین و تۆز و غوبار لەسەرانسەری وڵاتدا.
- پەرەسەندنی قەیرانی وشکەساڵی لە باشووری ئێراندا.
- بەرزبوونەوەی ڕێژەی کۆچ بە هۆی قەیرانە ژینگەییەکان. (بڕوانە: اعتماد اونلاین٢٠٢١: سد ایلیسو ترکیه چه اثراتی خواهد داشت؟ https://bit.ly/3FfDTxp)

وا دەردەکەوێت، جیا لە بەهێزبوونی هەژموونە سەربازییەکەی و بە وردبوونەوە لە مێژووی ٣١ ساڵی ڕابردووی ناوچەکە، تورکیا براوەی یەکەمی ئەو ئاڵۆزیانەیە کە ڕووبەڕووی وڵاتانی ناوچەکە بەتایبەت عێراق و سوریا و ئێران بوونەتەوە، وەک دەرکەوت لە جەنگی کوەیت و لێکەوتەکانی لەسەر عێراق و هەرێم، بەنداوی مەزنی ئەتاتورکی جێبەجێکرد و لە پاش ٢٠٠٣شەوە بەهۆی سەرقاڵی و لاوازبوونی عێراقەوە و سەرگەرمی وڵاتانی زلهێز بە دۆسێکەوە، بە سیاسەتە ئاوییەکانی و کردنەوەی ڕێڕەوە نوێکانی لە ئاو و بازرگانی و وزەدا دیسانەوە قازانجی خۆی کرد، لە ئانوساتی دەرکەوتنی تیرۆر و داعش و کاردانەوەکانی لەسەر ناوچەکە ئەو لە پەلهاوێژییە ستراتیژییەکانی و هەژموونی خۆی نەکەوت و هەلەکەی قۆستەوە و دوایین بەرهەمیشی بەهۆی لاوازی و قەیرانەکانی وڵاتانی ناوچەکە، دیسان تورکیا لەپەناوە بە سێ ساڵ بەنداوی ئیلیسوی لە بەرژەوەندی خۆی یەکلاکردەوە و ئایندەیەکی نادیاری ژینگەیی و مرۆیی و ئابووریشیی کردە دیاری بۆ دراوسێکانی.