راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف
دەزگای هەواڵگری ئەمریکا دەیوت فیدڵ کاسترۆ بە ریشەکەی کاریگەری لەسەر گەلی کوبا دروستکردووە، ریشەکەی نێچیرڤان بارزانی چ کاریگەرییەکی دروستکردووە ؟ پەیامی جەستەیی پشت ریشەکە چییە ؟ سەرۆکی هەرێم دەیەوێت چی بڵێت و خەڵک چۆن تێگەیشتوون ؟

سەرۆک بە ریشەوە
دەرکەوتنی نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە تەنکە ریشێکی سپییەوە، چەند رۆژێکە قسەوباسی جیاوازی دروستکردووە.
نێچیرڤان بارزانی بەوە ناسراوە پیاوێکی رێکپۆشەو بایەخی زۆر بە روخسارو جلوبەرگی دەدات، یەکەمینجارە بە ریشی سپییەوە دەردەکەوێت، بەم دەرکەوتنە سەرۆکی هەرێم بەبێ ئەوەی هیچ قسەیەک بکات، بە زمانی جەستە  پەیامێکی بەهەموان گەیاند.

نێچیرڤان بارزانی دەیەوێ چی بڵێ ؟
ریشی سپی لە زانستی زمانی جەستەدا ئاماژەیە بۆ پیاوی بە ویقارو داناو لەسەرخۆ، لە رویەکی تریشدا نیشاندەری قاڵبوون و ئەزمونە.
بەڵام تەنکە ریشە سپییەکەی نێچیرڤان بارزانی زیاتر بەلای مۆدێلێکی دیاریکراوی ریشتاشینی گەنجانەدا دەڕوات، هەندێکی تریش ئاماژەی پیربوونی لێ دەخوێننەوە.
ئەمە لێدانەوەکانە بۆ پەیامی پشت ریشە سپییەکەی سەرۆکی هەرێم، بەڵام کەسە نزیکەکانی قسەی تر دەکەن.
بەگوێرەی بەدواداچونەکانی (درەو)، نێچیرڤان بارزانی بەمەبەستی نیشاندانی ناڕەزایەتی و نیگەرانی خۆی لەبارودۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان بە ریشی سپییەوە دەرکەوتووە.
هەندێک لە کەسە نزیکەکانی باس لەوە دەکەن، بەمدواییە نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ چەند کەسێک لە تیمەکەی قسەی کردووەو پێی وتوون دەیەوێت نیگەرانی خۆی دەربڕێت، ئەوانیش ئەم شێوازەیان بۆ دەستنیشان کردووە.
وا دەردەکەوێت لە هەرێمی کوردستان کەس لە دۆخی خۆی رازی نییە، تەنانەت سەرۆکی هەرێمی کوردستانیش.

سەرۆک لە چی نیگەرانە ؟
نێچیرڤان بارزانی کە ماوەی (١٧ ساڵ) سەرۆکایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کرد، دواجار لە ساڵی ٢٠١٩دا لەچوارچێوەی گۆڕانکارییەکی ناوخۆیی پارتی دیموکراتی کوردستان و بەدیاریکراویش (بنەماڵەی بارزانی)دا دەستبەرداری پۆستی سەرۆکی حکومەت بوو بۆ مەسرور بارزانی ئامۆزای.
ئەمە جوڵەی دەسەڵات بوو کە لەناو بنەماڵەی بارزانیدا رویدا، دوای ئەوەی  مەسعود بارزانی سەرۆکی حزبەکەو کۆڵەکەی بنەماڵە دەستبەرداری پۆستی سەرۆکی هەرێم بوو.
نێچیرڤان بارزانی ماوەی زیاتر لە ساڵێک و شەش مانگە پۆستی سەرۆکی هەرێمی کوردستانی وەرگرتووە، بەڵام وەکو پێویست لە گۆڕەپانە سیاسییەکەدا بەدی ناکرێت، رەنگە بەشێکی ئەمە هۆکارەکەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە هەندێک سەردەمی سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بە سەرۆکایەتییەکەی مەسعود بارزانی مامی بەراورد دەکەن، کە ئەوکات سەرۆکی هەرێم لە هەموو بابەتە هەستیارەکاندا قسەی کۆتایی و یەکلاکەرەوەی دەکرد.
ئێستا نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستانە، بەڵام مەسعود بارزانی مامی هێشتا هەر دەستبەرداری نازناوی "سەرۆک" نەبووەو لە میدیا فەرمییەکانی پارتیدا ئەم نازناوەی بۆ بەکاردەهێنرێت، ئەمەش بوەتە مۆتەکەیەک بەسەر سەرۆکایەتییەکەی نێچیرڤان بارزانییەوە.
سەرباری ئەمە، بەپێی بەدواداچونەکانی (درەو)، لە سایەی ئەو گۆڕانکارییەی دەسەڵات کە لەناو بنەماڵەی بارزانیدا رویداوە، ئێستا دامەزراوەی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان بووەتە شوێنی کۆبونەوەی ژمارەیەکی زۆر لایەنگرانی بێکاری نێچیرڤان بارزانی، کە رۆژگارێک پۆستی باڵایان لەناو حکومەتدا هەبووەو ئێستاو لەسەردەمی حوکمڕانی مەسرور بارزانیدا، کۆتایی بەکارکردنیان لەناو حکومەت هێنراوەو بەشێکیان وەکو راوێژکار لە سەرۆکایەتی هەرێم گیرساونەتەوە، ئەمەش سوپایەک لە خەڵکی بێکارە کە رەنگە سەرۆکی بێزارو نیگەران کردبێت لە چارەنوسی سیاسی خۆی.
لەدوای دەستبەکاربونییەوە نێچیرڤان بارزانی هەوڵی کۆکردنەوەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان دەدات لە سەرۆکایەتی هەرێم و دەیەوێت بەبێدەنگی هەندێک لەو وێنایە لەبارەی سەرۆکایەتی هەرێمەوە بگۆڕێت کە لەسەردەمی بارزانی مامیدا لەسەر دامەزراوەکە دروستبووە، بەڵام تائێستا هەوڵەکانی بێئاکام بووە، لەسەردەمی ئەودا پەیوەندییەکانی نێوان پارتی و یەکێتی وەکو دوو هێزی باڵادەست تادێت خراپتر دەبێت، بەمدواییە هەوڵیدا وەفدێک لە سەرۆکی حزبەکان دروست بکات و بچێتە بەغداد بۆ گفتوگۆکردن لەبارەی شایستە داراییەکانی هەرێم، ئەم هەوڵەش بێئاکام مایەوە.
بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، بەمدواییە لەگەڵ مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق روبەڕووی هەندێک مشتومڕ بوەتەوە، پەیوەنییەکان لەگەڵ بەغداد بەپێی یاسا دەسەڵاتی سەرۆکی هەرێمە، بەڵام ئێستا مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت ئیدارەی ئەم دۆسیەیە دەدات و وەفدی تایبەتی لەناو حکومەت بۆ دروستکردووە.
لەپاڵ هەموو ئەمانەدا مانگی ئایاری  ئەمساڵ پارتی کۆنگرەی (١٤)ی خۆی گرێدەدات، کۆنگرەیەک کە تاقیکردنەوەیەکی نوێیە بۆ نێچیرڤان بارزانی و دۆست و لایەنگرەکانی لە مەکتەبی سیاسی و سەرکردایەتی حزب، رەنگە سیناریۆی کۆنگرەکەی یەکێتی دووبارە ببێتەوەو مەکتەب سیاسییەکانی ئێستا کە زۆربەیان لە لایەنگرانی نێچیرڤان بارزانین، هاوشێوەی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەکێتی، لەچوارچێوەی دامەزراوەیەکدا بەڕێزەوە خانەنشین بکرێن، ئاخر پارتی هێشتاش لەڕووی سیاسییەوە بە شوێن پێی یەکێتیدا هەنگاو دەنێت.
رەنگە لەپاڵ دۆخی ناهەمواری دارایی هەرێمدا، هەموو ئەم نیگەرانیانە لە پشت پەیامی ریشە سپییکەی سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە بن.

ریشی سیاسی !
ئەو گۆڕانکارییە سیاسییانەی کە لە (٥٠) ساڵی رابردوودا لە جیهان و ناوچەکە رویانداوە، جارێکی تر لەناو کایەی سیاسیدا رۆڵ و بایەخیان بە "ریش" بەخشییەوە.
سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامی له ئێران لە ساڵی ١٩٧٩دا، ریشی کرد بە ئایکۆنێک بۆ سەردەمی سەرهەڵدانی ئیسلامی سیاسی و دروستبوونی یەکەمین کۆماری ئیسلامی لەمێژووی هاوچەرخدا.
ئێستا ئیتر ریش بە هەموو جۆرەکانییەوە (کورت یان درێژ، ئیسلامی یان ئەوروپی یاخود شیوعی) وابەستەکراوە بە روداوێکەوەو هەندێک جۆریشی وەکو سیمبوێلێکی ئاینی لە ئاینە جیاوازەکاندا تەماشا دەکرێت.
ئێستا ریش رۆڵی تریشی وەرگرتووە کە زیاتر رۆڵێکی کۆمەڵایەتییەو بۆ جوانکارییە یاخود ئامرازی چەواشەکردنی بەرامبەرو دروستکردنی وێنایەکی جیاواز لای بەرامبەر، هەندێکیش ریش دەهێڵنەوە بۆ شاردنەوەی کەموکورتی یاخود چاڵ و شێواوی و چرچی و پیربوون لەسەر روخساریان.
ریشی سیاسی چەندین ماناو تێڕوانینی بەدوای خۆیدا دروستکردووە، لە چەند دەیەی رابردوودا کە گروپە ئیسلامییە توندڕەوەکان دەرکەوتن، هێشتنەوە ریشی درێژ لە میدیای خۆرئاوادا لە دیمەنی (ئوسامە بنلادن)ی سەرۆکی پێشووی رێکخراوی (قاعیده) گوزارشتی لێدەکراو ئەم ریشە دەبەسترایەوە بە دەستەواژەی "تیرۆر"ەوە.
لای شیوعییەکانیش جۆرێک ریش پیرۆزی خۆی هەیە کە شێوەی رێزی "سەکسوکە"یە، ئەمە شێوازەکەی (ڤلادمیر لینین)ی سەرکردەی بەلشەفییەکانی و ئەندازیاری شۆڕشی ١٩١٧ی بەلشەفییەکانە دژ بە حوکمی قەیسەری روسیا.
شیوعییەکان حەزیان بە شێوە ریشەکەی (کارل مارکس)ی فەیلەسوفی ئابوریش هەیە، کە خاوەنی مانیفێستە بەناوبانگەکەی شیوعییەکانە.
ئاژانسی هەواڵگری ئەمریکا، شێوەی ریشی (فیدڵ کاسترۆ)ی سەرۆکی پێشووی کوبای بە یەکێک لە هۆکارەکانی کاریگەری کاسترۆ لەسەر گەلەکەی دەستنیشان کردبوو.
چێ گیڤارای شۆڕشگێڕیش سەرباری ئەوەی ریشەکەی مامناوەندی بوو، بەڵام کاریگەر بوو، هێشتا تاڵە مووەکانی ریشی ئەو لە مەزادخانەکانی ئەوروپادا دەفرۆشرێن.
سەددام حسێن سەرۆکی رژێمی پێشووی عێراقیش کاتێک دەستگیرکرا بۆ یەکەمجار بە ریشێکی زۆرەوە بینراو هەر بەو ریشەوە دادگایی و دواجاریش لە سێدارە درا.
ئیخوانەکانی میسرو ئوردن و سوریاو بزوتنەوەی حەماسی فەلەستینی، ریشێکی کورت بەڵام چڕ دەهێڵنەوە، ئێستا ئەم جۆرە ریشە لەو وڵاتانە ئاماژەیە بۆ نەیارێتی سیاسی لەگەڵ حکومەت و دەسەڵاتداران.
لە وڵاتانی کەنداوی عەرەبی، میرو شازادەکان زیاتر بایەخ بە شێوەی "سەکسوکە" دەدەن و وەکو خۆیان دەڵێن عەرەبی بیابانەکان ئەم شێوازەیا لا پەسەندبووەو رەسەنایەتی تێدایە.
تاڵە ریشی پێغەمبەری ئیسلام (د.خ) خوای لێ بێت یەکێکە لەو تاڵە ریشانەی کە بایەخی زۆری لە رۆحیەتی موسوڵمانان هەیەو لە خانەقای بیارەو لە مزگەوتێکی شاری عەکای فەلەستین ئەم تاڵە ریشانە هەیە، بەڵام لەناو زانایاندا مشتومڕی لەسەر هەیە.
دیارترین ریش لە مێژوودا ریشەکەی (گریگۆری راسپۆتین)ە، ئەم پیاوە رۆحانییە کە لەماوەی ساڵانی (١٨٦٩ بۆ ١٩١٦) ژیاوە، کاریگەری گەورەی لەسەر کۆمەڵگای ئۆرستۆکراتی ئەوکاتەی روسیا هەبووە، هەندێک لە سەرچاوەکانیش وەکو کابرایەکی مێبازی زۆرزان ناوی دەهێنن.
لە هەرێمی کوردستان سەرکردەی حزبە سیاسییەکان زۆربەیان ریشیان نیە، ئەوانەی ریشیان هەیە بریتین لە هەریەکە لە (عیرفان عەلی عەبدولعەزیر) رابەری بزوتنەوەی ئیسلامی و (عەلی باپیر) ئەمیری کۆمەڵی ئیسلامی و (سەلاحەدین محەمەد بەهادین) ئەمینداری یەکگرتوو، رابەری بزوتنەوەی ریشی لە ئەمیرو ئەمیندار زیاترە، ئەمیر ریشی لە ئەمیندار زیاترە.
ریشەکەی نێچیرڤان بارزانی ریشێکی جیاوازە، هاوتای نییە، بەڵام ستایلەکەی  هەندێک لە ریشی (شاسوار عەبدولواحید) سەرۆکی جوڵانەوەی نەوەی نوێوە نزیکە.

ریش لە ئەدەبیاتی كوردیدا
ریش یەكێكە لەو بەشانەی جەستەی مرۆڤ كە لە ئەدەبیاتی كوردیدا شوێنی تایبەت بەخۆی هەیە‌و شاعیرانی كورد هەریەكە‌و لەڕوانگەی خۆی‌و بۆ مەبەست‌و سەردەمێكی جیاواز، لەبارەی ریشەوە نوسیویانە، لە دیارترین ئەو هۆنراوانەی كە لەبارەی ریشەوە نوسراون: 
مەحوی دەڵێ:
ڕیشێكی پان‌و توكی بناگوێ درێژو لول
سۆفی لەدینی لادە بەدیمەن لە جوو دەكا
 
نالی دەڵێ:
ڕیشكەی پان‌و درێژە، بۆ ریا خزمەت دەكا
زاهیرە هەركەس بەتوول‌و عەرزی ڕیشیدا ریا

قانع دەڵێ:
بێ قەزا بێ، مامە سۆفی تابێ ڕێش پان ئەكا
قل بە فل حاڵی بووە، چی ئیدیعای ویژدان ئەكا ؟
خەڵكی گەییە جەلبی رووح‌و ئەو خەریكی شانەیە
حەز لەتەزبیحی گڵێن‌و، خڕنوك‌و قەزوان ئەكا

ئەحمەد موختار جاف دەڵێ:
وشكە سۆفی هاتبوو ئەیوت بەهەشـت هەر بۆ منە
ڕیشی خۆی جوڵان وەكو سابرێن كە شەو كاوێژ ئەكا
كەی خوا تـوجارە؟ خوا گـەورە و غـەفور و عـادلە
چۆن لەگەڵ عەبدا حسابی قەرزی ڕۆژو و نوێژ ئەكا

حاجی قادری كۆیی دەڵێ:
سۆفی بە سەرو ڕیشی، بەم خەرقەیی سەردۆشی
چەند چێڵە گەل‌و بزنە گەل‌و مێگەلی دۆشی

حەریق دەڵێ:
بەو ڕیشەوە ئێستا كە ڕەئیسێكە لەلای خۆی
تەزكیری كە تەزویرە لەسەدامی خەتایە

موفتی پێنجوێنی دەڵێ:
مەیكە بە ئەسبابی ژین، جببە و ڕیش و عەبا
مەیكە بە دەسمایە تۆ سوننەتی وەختی زوحا
نوێژ و عیبادەت ئەگەر كەسبی لەگەڵ تێ نەخەی
قەڵبە زەڕ و زیوی تۆ ناچێ لە قاپی خوا

فایەق بێكەس دەڵێ:
مامە سۆفی وای تەمایە هەر بەڕیشی پانەوە
قەسری بۆ حاز كرابێ پڕ بەحۆری جوانەوە
ئەو ئەڵێ جەننەت بەڕیشە نەك بەهۆی عیرفانەوە
سەد(سەڵاحەدین)و (دارا) قیمەتی یەك ئانەیە