ئەحمەد ساڵەح
 
ئەکرێت ووشەی دیموکراسی وەك چەمك یان دەستەواژە، نامۆ نەبێت لەلایەن زۆرینەی کۆمەڵگاوە، چونکە زۆریان بەگوێدا دراوە. بەڵام  تێگەیشتن لەنۆرمی دیموکراسی، وەك دیاردەیەکی کەلتوری، فکری، هزری، مەعریفی و مرۆیی، لە ناو چڤات و کۆمەڵگای کوردیدا، تاهەنوکە، وەك ئاخاوتەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی غایبە. کاتێك، ستەمکارێك، سەرۆك خێزانێک، خوێنمژێكی خاوەن هێزی چەکداری ڕامکراو، بە توندترین ئاستی داپڵۆسین، لەڕێگەی هێزی مەزنی بێ هەست و بەکارهێنانی زەبرو زەنگ، بونی خۆی و شەرعیەتی خۆی بەسەر چڤاکدا دەسەپێنێت، وای وێنادەکات پاڵپشتی گەلی بەدەسهێناوە، لەژێر ناوو بەکارهێنانی ووشەو چەمکی دیموکراسی. 
مەعریفەی دیموکراسی (دیموکراسی نۆڵیج)، وەك چەمك و بیر، وەك کەلتورو هۆشی عەقڵی پێگەیشتوی ئەزمونکراو، داهات و بەرهەمی، ئاخاوتن و گفتوگۆو وتووێژی چڤاکییە.  جڤات و کۆمەڵگایەك کەمەراقی پێشختنی فرەڕەنگی و جوانییەکانی جڤاتە، وەك ئامانجی هاوبەش و هەستی گشتگیر، کار دەکات بۆ پێشخستنی ئەم جۆرە لە چالاکی چڤاکی و، گیان بەبەراکردنی خەمی هاوبەش لای زۆرینەی کۆمەڵگا، وە سەرپێ خستنی  چڤاکی کۆمەڵگای مەدەنی و چالاکی ژیاری بەرەو ئاسۆی باشتر بۆکۆی گۆمەڵگا. پێچەوانەی ئەم بۆچونە، لەکۆمەڵگایەکدا کە زۆرینە خۆپەرست بێت و بڕوای بە پێشخستن و پتەوکردنی گیانی گشتی نەبێت و، زۆرینەیان، ئاوێتەی بیری یەکتا پەرستی بن و، خەمی لەپێشینەیان تەنیا خۆیان بن و لەهیچ دۆخێکدا ئازاری هاونیشتیمانی و هاوچڤاکییەکەی بە ئازاری خۆی نەزانێت، ڕۆژگارو ئایندەی هەمیشەو بەردەوام، ئاسۆی بەرەو هەڵدێر لەنگەر دەگرێت. چڤاکێك زۆرینەی قبوڵی بێت، ئەوانەی نوێنەرایەتیان دەکەن، خاوەنی هیچ بنەمایەکی مۆراڵی و ئێسیکی نەبن، ئایندەو داهاتووی هەمیشە بەرەو تاریکتر بون دەچێت. چڤاتێك، زۆرینەی  پاڵپشت و بەرگریکار بێت لە کەسانێك، کە خاوەنی  هێزی بکوژو داپڵۆسینی ڕامکراون، ئەبێت هەمیشە لە ناسۆری و نەهامەتیدا بژین.
چڤاتی مەدەنی کۆنکریتی بەهێز (سترۆنگ سیڤڵ سەسایەتی) مەرجێکی گرنگی سەرپێخستنی بونیادی کۆمەڵگای دیموکراسییە. خەمی گرنگی پرۆژەی دیموکراسی، پێویستە هێزێکی پتەوی کۆمەڵگای مەدەنی بێت. میتۆدی سیاسی و بەهێزکردنی چڤاکی مەدەنی بۆ گرنگە بۆ دیموکراسی؟ جۆن کین پرۆفیسۆر و دامەزرێنەری ناوەندی دراسات بۆ دیموکراسی لە زانکۆی وێستمنستەری لەندەن بڕوای وایە ''  کردەو ئەرکی سەرەکی هاونیشتیمانی، لە مۆدێلی دیموکراسی پلوراڵدا، دامەزراند و دەستپێشخەریکردنی فۆرمی جیاوازی کۆمەڵگای مەدەنییە، تاکو بتوانن لەڕێگەیەوە وەك پلاتفۆرم،  تێکڕای کارەکانیان یەکخەن و فشاری گەورەو کاریگەر دروستبکەن، لەسەر هەربڕیارو پەیڕەو ڕیساو یاسایەك دێتەبون'' 
جورگن هابێرماس، فەیلەسوفی ئەڵمانی، پێیوایە، '' کرۆك و ناوکی پێکهاتەو دامەزراوەی گۆمەڵگای مەدەنی کەسانی خۆبەخش و ئەو تاکانەی ناو کۆمەڵگان، کە ئامانجیان خزمەتی گشتییە، شوێنی گفتوگۆو، کۆبونەوەو دانیشتنی ئەم دامەزراوانە، دەبێت لەدەرەوەی  سودو دۆخی دارای حوکمەت بن، وەك کۆمەڵەو چڤاتی ئازادو سەربەخۆ بۆ تاوتوێکردن (دبەیت)، کۆمەڵی کەلتورو فەرهەنگی بۆ فشار دروستکردن، کاری پێکەوەیی، گروپ و دەستەی نیوتراڵ و ڕاستەقینە، خاوەنی بیرۆکەو هەڵوێستی چاکەی گشتی، کۆمەڵ و دەستەو پۆلی مۆراڵی خاوەن خەمی گشتگیر، ڕێکخستن و دەزگای هاونیشتیمانی و ڕیشەیی لەهەموو پێکهاتەکانی ناو کۆمەڵگا، بەبێ ڕەچاوکردنی ڕەگەز، ئاین، ڕامیاری، ڕەنگ و باگراوندی خێزانی تاکەکان. 
 زۆرینەی بیرمەندان و هۆشیارانی ئەم کێڵگە، هاوفکردن لەسەر گرنگی ئەم بوارەو بەم شێوەی خوارەوە پێناسەی دەزگاکانی کۆمەڵگای مەدەنی و دیموکراسی دەکەن.   
     دیموکراسی. پێشینەیەکی کورت لەمەڕ دیموکراستی.
 دیموکراسی، پێکهاتەی دو ووشەی (یۆنانی)ە دیمۆس بەواتای (خەڵك یان گەل) و کراتۆس بەواتای (فەرمان ڕەوایی یان هێز) واتا هێزی گەل یان فەرمان ڕەوایی گەل. بەشێوەیەکی بنچینەیی، لە فەرمانڕەواییدا، گرنگترین و بەرزترین هێز، بۆگەل چەسپاوە، بەپێی یاسا. لەهەندێک فۆرم و شێوازی دیموکراسیدا، دەکرێت ڕاستەوخۆ لەلایەن گەلەوە بەکاربهێنرێت، بەڵام لەکۆمەڵگایی فراواندا گەل  لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە  نوێنەرایەتی خۆی دیاری دەکات.
بیرمەند ئەبراهام لینکۆڵن پێی وایە ''دیمواکراسی واتا حوکمی گەل، لەلایەن گەلەوە بۆ گەل''. مێژوونوس و بیرمەندی سیاسی (بێرناد لویس) پێی وایە '' دیموکراسی واتا پەیڕەوکردنی دەستورو حکومەتی نوێنەرایەتیکردن، ئەمەش مانای وایە ئەوانەی دەسەڵاتیان لەدەستە، بەبێ بەکارهینانی زەبروزەنگ و توندوتیژی دەبێت قایل بن، بە قبوڵکردنی سیستەمی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، بەپێی یاساو ڕێسای دیمواکراسی، کەزانراوقبوڵکراون''. بیرمەندی سیاسی سامیۆڵ هەنتینگتۆن جەختدەکاتەوە لەوەی '' بۆئەوەی پرۆسەکە وەك سیستەمێکی دیموکراسی چەسپیو هەژماربکرێت، ئەم پرۆسەی دەستاودەستکردنی دەسەڵاتە، دەبێت لانی کەم دوجار ڕوویدابێت''.  ئازادی و دیمۆکراسی(فریدەم و دیموکراسی) زۆرجار لەبری یەکتر بەکارهێنراون، بەبێ ئەوەی هەستی پێبکرێت یاخود ڕەچاوبکرێت، بەڵام ئەم دو ووشەیە هاو واتا نین. بێگومان دیموکراسی، بەمانای بنیاندانی کۆمەڵگەلێك، ئایدیاو سەرچاوەو بناغەی ئازادی دێت، لەگەڵ ئەوەشدا، دیموکراسی پێکهاتەیەکی پراکتیزەکراو و ڕێبازێکی مۆدێرنەو گەڵاڵەکراوی هەیە، لەدیرۆکدا ڕێگەیی پێچاوپێچوو ناڕێکی زۆری بەخۆوە بینیوە. دەکرێت بڵیین دیموکراسی کۆمەڵێک دامەزراوەیە بەئامانجی دەستەبەرکردنی ئازادی.  دیموکراسی، فۆرمێکە لە نۆرمەتیڤ پاوەر (هێزی لەیەکگەیشتن و گتوگۆکردن واتا هێزی نەرم) بەمانایەکیتر نۆرمەتیڤ پاوەر، وەک پرۆفیسۆر ئیان مانارس دەڵێت ''ئەم نۆرمە واتا گرنگیدان بە ئاشتی، ئازادی، مافی مرۆیی، سەروەربونی یاساو، لەسەرووی هەموشیانەوە گود گەڤەرنەنس واتا فەرمانڕەوایکردنی باش''
تایبەتمەندی دیموکراسی چیە؟
دیموکراسی، زۆر زیاترە، لەتەنیا کۆمەڵێك دامەزراوەی حوکمی نا دیموکراسی، دیموکراسی پشت ئەستورە بەکۆمەڵگەلێك تێگەیشتن وەك مەعریفەی ژیریی، نرخاندن، ڕێزگرتنی تاك، و گرنگیدان بەگروپە جیاوازەکانی کۆمەڵگا، ڕەفتار و پراکتیزەکردن و بەکارهێنانیان. دیموکراسی واتا پێشێل نەکردنی مافی خەڵك و ڕەخساندنی هەلی هاوبەش و چون یەك، لەهەموو کایەکانی ژیاندا هەر لە مافی جودا بیری فکری، سیاسی، ئاینی، فەلسەفی، پەروەردەیی، عەقڵانی، ژینگەیی و مافی کارو سەدان مافی تری، مرۆیی و ژینگەیی. هەمووئەمانە فۆرمی جیاواز وەردەگرن، بۆ دەرخستن و بەرجەستەکردن لەڕێگەی کەلتورو کۆمەڵگاوە. دیموکراسی فەرمانڕەواییکردنێکە، کە تواناو ووزەی بەرپرسیارێتی شارستانی بەکاردەهێنرێت، لەلایەن کۆی هاووڵاتییانی پێگەیشتوەوە، ڕاستەوخۆ، یاخود لەڕێگەی هەڵبژاردنێکی ئازادیی نوێنەرایەتیکردنەوە. دیمۆکراسی بۆخۆی، جۆرێکە لەبەرگریکردن دژبە حکومەتی سێنتراڵی بەهێز(ناوەندی بەهێز)، دیسێنترەڵایز (شۆڕکردنەوەی دەسەڵات لەناوەندەوە بۆ ئاستی هەرێمی و ناوچەیی. 
سیستەمی دیموکراسی پێوویستی بەتێگەیشتن هەیە، بەجۆرێك، بۆ ئاستی هەرێمی و ناوچەیی شۆڕبێتەوە،  بۆئەوەی دەستی هەموو هاووڵاتییەکی بگاتێ، وەڵامدەرەوەی ڕاستەقینەی داخوازییەکانی کۆمەڵگابێت، بەشێوەیەکی بەرفراوان و گشتی. یەکێك لە فاکتەرە گرنگەکانی دیموکراسی، دەکرێت وەک بڕبڕەی پشتی دیموکراسی قسەی لەسەربکرێت، بەرگریکردنە لەمافەکانی مرۆڤ، وك؛ ئازادی ڕادەربڕین، مافی یەکسانی بۆ هەموان بەپێی قانون، بواری یەکسان فەراهەمبکرێت بۆ هەموان بۆ بەشداریکردن لەڕووی سیاسی و ئابوری و کەلتوری لەکۆمەڵگادا. گەشەو بەرەوپێشچونی مافەکانی مرۆڤ، تەنیا کاتێک هەستی پێدەکرێت، کە دیموکراسی بونی هەبێت، وەك ئیان مانارس ئاماژەی پێکردوە لەڕوانگەی هێزی نەرمی دیموکراسیەوە. 
گومان هەڵناگرێت، بۆ شیکارکردنی هەر بابەتگەلێك، تایبەت، بابەتێکی ئێجگار گرنگی وەك دیموکراسی، ناکرێت کۆمەڵگەلێك تێڕوانین و ئاخاوتنی سیاسی و تێبینی بیرمەندانی ئەم بوارە وەرنەگیرێ و نەخرێتە شرۆڤەی ڕۆژەڤەوە. فەیلەسوف و سایکۆلۆجیستی ئەمریکی سەدەی پێشوو جۆن دیوی پێیوایە'' ئامانجی هەرەگرنگی بەرهەمهێنان، نابێت بەرههەمهێنانی شتومەك بێت، بەڵکو دەبێت بەرهەمهێنانی مرۆڤی ئازاد بێت، لەڕوانگەی یەکترقبوڵکردن و یەکسانی''. ڕۆڵ و گرنگی پەروەردەش ناکرێت نادیدە بگرین، چونکە (جۆن دیوی)ش مەبەستی سەرەکی لەبەرهەمهێنان، پەروەردەیە نەک شتگەلێکیتر.  پەروەردەی تەندروست، ڕۆڵێکی چالاك و کاریگەردەبینێت، لەپێگەیاندنی تاکەکانی کۆمەڵگا، ئەگەر بەشێوەیەکی باش و سیستەماتیك بەکاربهێنرێت، بۆ بزواندن و تێرکردنی بیری تاک، بەڕۆشنگەری، فکرو هزری بنچینەی بۆبونیادنانی ئیندیڤیجواڵێکی دیمۆکراتیك. وەك چۆن فەیلەسوفی بەریتانی بێرتاند ڕووسێڵ دەڵێت '' پێوویستە، ئاوات و ئامانجی پەروردە، گرنگی و بایەخدان بێت بەشتەکان، نەك کۆنترۆڵکردنیان، بۆئەوەی هاونیشتیمانییەکی، ژیرو ئازاد بهێتەبوون لە کۆمەڵگایەکی ئازاددا، وە هاندان و پاڵپشتیکردنی هاوڵاتی،  بە بیری سەربەستی، ئازادی و ئیندیڤیجواڵێکی داهێنەر، واتا ئێمەی مرۆ، دەبێت ڕەفتارمان بۆپەروەردەکردنی تاك وەك ئەو باخەوانە بێت کەچەند گرنگی بەنەمامێکی تازەپێگەیشتوو لەناو باخەکەیدا دەدات، بەخزمەتکردن و چاودێریکردنی''. ئەمەش دەکرێت والێکبدرێتەوە کەنابێت، ئێمەی مرۆڤ پەروەردە  بەشتێکی بێ بەها ببینین، یاخود تەنیا وەك پڕکردنەوەیەك بیبینین، بۆ نمونە وەك  پڕکردنی گوڵدانێك لەئاو، بەڵکو دەبێت یارمەتیدەربین بۆ ئەوەی گوڵی ناو گوڵدانەکە بەسروشتی  و ڕێگەی تەندروست گەشەبکات.  بە شرۆڤەکردنێکی دروست و گونجاوی شکۆمەندانەو مۆراڵی باش، دوورلەفیکری یەکتاپەرستی، بۆ تێگەیشتن و ئەزمکردنی، دید و تێڕوانینی، ئەم بیرمەندانەی، بواری دیموکراسی، لەسەرەوە ئاماژەیانپێکراوە، یان ڕوونتربڵێم بەدیسکۆرسی فیکری هەموو بیرمەندانی بواری دیمۆکراسی بەتایبەت بێرناد لویس، سامیۆڵ هەنتینگتۆن، جۆن دیوی، ئەبراهام لینکۆڵن و سەدانیتر، دەتوانین خوێندنەوەیکی ژیرانە بۆ سیستەمی دیمۆکراسی بکەین و تێبگەین، کە ئایا سیستەمی هەرێمی کوردستان سیستەمێکی(دیموکراسی)ە یاخود، بەپێچەوانە سیستەمێکی(کلێپتۆکرەسی)ە.
کلێپتۆکرەسی چییە؟
کلێپتۆکرەسی  ووشەیەکی (یونانی)ە لەدوو ووشە پێک دێت: کلێپتەس واتا (دز) کراتۆس بەمانای ( پاوەر یان ڕوڵ) پاوەر واتا هێزیان دەسەڵات، ڕوڵ واتا فەرمانڕەوایی، یاساو ڕێسا. بەمانایەکی تر واتا (دەسەڵات و هێزی دز یان فەرمانڕەوایی دز). بیرمەندی سیاسەتی ئابوری هێرسچیل گرۆسمان پێیوایە'' ئەم جۆرە دەوڵەتە واتا دەوڵەتی کلێپتۆکراتیك، لەڕێگەی یارمەتییە بەرفراوانەکانی  درێژە بەمانەوەی خۆی دەدات بۆ فەرمانڕەواکانی و ئەوانەی ڕەوایی پێدەدەن''. بانکی نێودەوڵەتی کە ناسراوە بە (ئینتێرنەشناڵ مۆنیتەری فەند) پێیوایە کەڕەپشن و شێوازەکانی کەڕەپشن پێکهاتەی سترەکچەری سیاسین، واتا کەڕەپشن بەرهەمی سیستەمی سیاسیە و پلان بۆدانراوە نەک ڕێکەوت، بۆیە کەڕەپشن تەواوی دامودەزگاکانی هەڵدەوەشێنێت. لەسیستەمێکی ئابوریدا کە یاسای بەرکار بونی نەبوو، وە مافی خاوەندارێتی بونی نەبوو، دەوڵەت و حکومەتی کلێپتۆکراتیك وەکو تاڵانچی  لەسەرەوە بۆ خوارەوە شۆڕدەبێتەوەو پاشاگەردانی تەواو دێتەبون''.  بەگوێرەی هەڵسەنگاندنێکی ساڵی (٢٠١١)ی فریدەم هاوسی ئەمریکا زیاد لەسەدا ٥٥ی ڕێژەی دانیشتوانی دنیا، لەژێرفەرمانڕەوایی ڕژێمی نادیمۆکراسیدا دەژین. بیرمەندو ئابوریناس، وانەبێژی ئابوری (خوزهێنگ چێن) لە زانکۆی وارویکی لەندەن دەڵێت''کلێپتۆکرەسی یەکێکە لەهەرە بەدناوترین ڕژێمەکانی نادیمۆکراسی''. زیاتر لەوبارەوەدەدوێت و پێی وایە ئەم جۆرە ڕژێمانە، زۆرجار بۆماوەیەکی دوروو درێژ لەسەر حوکم ماونەتەوە، سەرەڕایی هەبونی کەڕەپشنی بێ ئەندازە، بەدناوی، دابین نەکردنی خزمەتگوزاری، مامەڵەکردنێکی زۆر نابەرپرسانەو چەوت بەکارهێنانی ئابوری ووڵات، پێشێلکردنی مافی کۆمەڵایەتی و سیاسی کۆمەڵگاو تەواوی هاونیشتیمانیان.  بەڵگەو ئارگومێنت و باسی خوزهێنگ ئەوەیە کە فەرمانڕەواو فەرماندەری سیستەمی ڕژێمی نادیمۆکراساسی کە ئەو بە سیستەمی کلێپتۆکرەسی ناوی دەبات واتا (فەرمانڕەوایی دز یان دەسەڵات وهێزی دز) بەناوی قانون و یاسا تەواوی دامودەزگاکانی دەوڵەت و سەرچاوەکانی،  بۆخۆیان بەشێوەیەکی مۆنۆپۆلکراو دەستی بەسەردادەگرن، و بەکاری دەهێنن بەمەبەستی زیاتر فراوانکردنی ئابوری تاکەکەسی خۆیان، خێزانیان، ملکەچانیان، و بەرژەوەندی سیاسی خۆیان، ئەمەش سەردەکێشێت بۆ توندوتیژی و دەسترێژیکردنە سەر مافەکانی مرۆڤ و زیاتر دواکەتنی گەشەی کۆمەڵگا.
لەدنیای مۆدێرندا بۆئەوەی تێگەیشتن و خوێندنەوەیەکی دروست لەمەڕ دەوڵەتی نەتەوە بەمانای (نەیشن ستەیت) و حکومەتی دیمۆکراتیك، کۆمەڵە ڕەهەندێکی ئێجگار گرنگ هەن، تاکوو بتوانرێت هەڵسەنگاندنێکی دروست بۆ لێجیتیمەسی (ڕەوایی)، ئەکاونتەبڵیتی (بەرپرسیاری و لێپرسینەوە)، ترانسپارەنسی کە زۆرجار بەکرانەوەش ناوزەندەکرێت واتا (ڕوون و ڕۆشنی لەئەرکەکانیدا- شەفافیەت)، هەروەها ڕوڵ ئۆف لۆ واتا (سەروەربونی یاسا) بکرێت.
 بۆ بەرجەستەکردنی ئەم ڕەهەندانەی سەرەوە، دەکرێت ئاماژە بە تێڕوانینی پرۆفیسۆر( ڕۆبێرت ئیروین ڕۆتبێرگ) سەرۆکی پێشووی ڕێکخراوی ئاشتی جیهانی بدەین، کە پێی وایە دەوڵەتی نەتەوەو حکومەتی دیمۆکراتیك، ئەرکێتی ئازادی سیاسی و کۆمەڵایەتی فەراهەم بکات، ژینگەێکی وابێنێتەبوون ببیتەهۆی گەشەی ئابوری تاک و کۆمەڵگا، قانون لە فەرمانڕەواییدا سەروەربێت، دادوەران سەربەخۆبن، شەقامەکان و خزمەتکردنیان لەباشترین ئاستدابن، وە ئەرکێتی بەرزترین ئاسایشی سیاسی بۆ هاونیشتیمانیانی بەرجەستەبکات، دەستەبەرکردن و برەوپێدان بە خوێندنگاو، زانکۆ بۆ پێگەیاندنی تاکێکی تێگەیشتوو سەرکەوتوو. نەخۆشخانەکان و تەواوی کلینکی پزیشکی لەباشترین حاڵەتدان بۆ خزمەتکردن و بایەخ پێدانی تەندروستی هاونیشتیمانیان. لەسەرووی هەموشیانەوە ژینگەێکی وا دەسەبەردەکات، دەبێتەهۆی ئاشتی کۆمەڵایەتی و زۆرجار وەک مۆدێرنێک و پارادایمێکی نوێ خۆی نمایش دەکات.
 بۆزیاتر دوپاتکردنەوەی تێڕوانینی خوزهێنگ چێن،  پرۆفیسۆر ڕۆتبێرگ پێی وایە دەوڵەتی نادیمۆکراتیک بەمانایەکیتر کلێپتۆکرەسی (دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز)، شکست دەهێنێت لەپراکتیزەکردن و فەراهەمکردنی ڕەهەندەکانی دیمۆکراسی چونکە لەبنەڕەتتدا ئامانجی دابینکردنی پرنسیبی دیموکراسی نییە.  لەژێر دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دزدا، ڕۆتبێرگ پێی وایە داهاتی ساڵانەی تاکەکەسی، بەشێوەیەکی دراماتیکی دێتەخوارەوە بۆ ئاستێکی زۆر مەترسیدار، دزی بەشێوازێکی ئێجگار مەترسیدار و شەرمهێنەر لەسەرەوە بۆخوارەوە بەشێوەی هایەراکی جێگیردەبێت و دەبێتەهۆی ڕەوایی لەدەستدان، نەبونی یاسا و ڕێسای سەربەخۆ، نەبونی سیستەمی دادوەری چالاك و خاوەن شکۆی مرۆیی و ملکەچکار، واتا بە قانون کردنی ڕۆڵی دز. ئەم جۆرە لە حوکمڕانی، تەواوی کۆمەڵگای مەدەنی و چڤاکی هەراسان دەکەن و لێ ناگەڕێن هیچ کارێک بکەن. پرۆفیسۆر ڕۆتبێرگ جەختدەکاتەوە لەوەی، دەڵێت ئەم جۆرە حوکمڕانیە واتا (دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز)لەڕێگەی هێزەوە ڕەوایی دەدەن بەخۆیان، وەك دێسپۆت و زۆردار، سواری ملی کۆمەڵگا دەبن و بەزەبری هێزمامەڵە دەکەن، هەڵبژێرابن یان نا. 
بۆئەوەی سیستەمی هەرێمی کوردستان وەك سیستەمی کلێپتۆکرەسی(دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز) ناو زەند بکەین، بێشك دەکرێت خۆمان بەدور بگرین لە فڕێدانی کۆمەڵێك ووشە و زاراوەی عەفەوی، بەڵکو دەبێت بەشێوەیەکی سەربەخۆیانە و  پیشەگەرانە ئەم پرۆسەیە بۆ خوێنەرانی ئازیز شرۆڤەبکەین، نەك تەنیا لەڕوانگەی هزری بەندە وەکو(نوسەری ئەم بابەتە) بەڵکو پشت بەستن بە کۆمەڵێک نوسەری تایبەتی بیانی ئەمبوارە، کە دورو نزیك هەڵسەنگاندنی بابەتەکانیان لەمەڕبەرژەوەندی شەخسی یان بەرژەوەندی تایبەتی نەهاتوەتە بون، بەڵکو وەك نوسەری ئازاد و خاوەن ئێسیك و مۆراڵ(ڕاستگۆیی و ڕەوشت) لەمەڕ گرفت و کێشەکانی هەرێمی کوردستان دەڕوانن. نوسەری ئازاد و پرۆفیشیناڵ ئەو کەسەیە کە ناهێڵێت فکرو هزری شەخسی کاریگەری نێگەتیڤ (نەرێین) یان پۆسەتیڤ (ئەرێێن) بخاتەسەر بابەتەکەی یان ئەو ڕاپۆرتەی دەی نوسێت، واتا، توێژەری پیشەیی پێوویستە ، ڕۆڵی نیوتراڵی (سروشتی و بێلایەنانە) ببینێت. توێژەر دەبێت ڕاستگۆیی و مۆراڵ،  بکاتە پێوەری هەڵسەنگاندن و نوسینەکانی، وەك دکتۆر( ڕەشۆرس کیدێر) دامەزرێنەری دەزگای ڕەوشتی جیهانی پێی وایە ''ڕۆژنامەڤان دەبێت لە چاویلکەی ڕاستگۆیی و ڕەوشتەوە ڕاپۆرتەکانی بنوسێت) وەك خۆی چۆن ڕوودەدات لەناو کۆمەڵگادا نەك وەك ئەوەی ئەو دەیەوێت''.
 تێد گاڵن کارپێنتەر، لێکۆڵەرەوەی بەشی بەرگری و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا، لە کاتۆ ئینستیچویت پێی وایە ''هەرێمی کوردستان لەبری ئەوەی وەك دورگەیەکی پێشکەوتوی جوانی دیموکراسی سەرنجی هەموان بۆلای خۆی ڕاکێشێت لەناوچەکەدا، بەپێچەوانەوە وەك پاشکۆو مەعمیلێکی تری شکستخواردوی وویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا سەری هەڵدا،  بگرە زۆردارترین و دزترین دەسەڵاتی جیهانی سێ یەمە''.  تێد گاڵن کارپێنتەردەڵێت ''لەڕاستیدا کوردستان لەهەموو ڕویەکەوە ووڵاتێکی سەربەخۆبوو، جگە لەناوەکەی، کە وەک هەرێمێکی ئۆتۆنۆمی ناوزەند دەکرا لە ئێراقێکی یەکگرتودا. خاوەنی هێزی چەکداری خۆی بوو (پێشمەرگە)، ئاڵا، زۆرجار وەك هاوپەیمانی دووەمی ئەمریکا باس دەکرا دوای ئیسرائیل، لە ڕۆژ هەڵاتی ناوین، هەروەها پێشڕەوییەکانی پێشمەرگە دژی داعش، تاڕادەیەکی باش بوە جێی سەرنجی ئەمریکا، بەڵام گۆڕانکارییەکانی ئەم دواییە، گومانی ڕاستەقینەی دروستکرد لەسەرئەوەی، گوایە کوردستان، هەرێمێکی سەرکەوتو پێشکەوتوی دیموکراسییە. کارپێنتەر پێی وایە، هۆکاری قەیرانی ئابوری و نەدانی حەقی کارمەند و پیشەوەران و بونیاد نەنانی هیچ خزمەتگوزارییەک، تەنیا دابەزینی نرخی نەوت نییە، بەڵکو هۆکاری ئاشکراو ڕاستەقینە کەڕەپشن و(کلێپتۆکرەسی) دەسەڵاتی دزییە. هەروەها پێی وایە هەرێمی کوردستان ئیتر ئەو هەرێمە بەناوبانگەی دیموکراسی نییە کە بانگەشەیان بۆ دەکرد، بەتایبەت دوای ئەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان، کە مەسعود بارزانی سەرۆکایەتی دەکات، تاك لایەنە ڕێگری کرد لە گەڕانەوەی سەرۆکی پەرلەمانی کورستان بۆ هەولێر و دەرکردنی چوار وەزیری حکومەت کە سەربە گۆڕان بوون. ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە مەسعود بارزانی لە ساڵی(٢٠٠٥)ەوە سەرۆکی هەرێمی کوردستانە، بەڵام دوای تەواو بونی ماوەی یاسایی خۆیی، هێشتا لەسەر کورسی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان مابوەوە.  جێگری چاودێری مافەکانی مرۆڤی رۆژهەڵاتی ناوین، جەو سترەوك  پێی وایە پارتی دیموکراتی کوردستان مێژوویەکی نێگەتیڤی هەیە لە بێ دەنگکردنی خەڵکی ناڕازی و ئەوانەی ڕەخنەی لێ دەگرن. 
ناشکرێت بۆ باسکردن، و شرۆڤەی لەمەڕکلێپتۆکرەسی، دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان و گەندەڵی، وەك بەڵگەو دۆکیمێنتی گەواهیدەر تەنیا پشت بە ڕەخنەگرو بیرمەندانی بیانی ببەستین، بۆ وێنە برایم جەلال لە پەرتوکی 'چەپکێک لەمێژووی کۆمەڵە' دەڵێت '' ساڵی (1972) ئەو سندوق ئەمنی چاودێرییەتی خانەنیشینی سلێمانی بوو، ئەو دائیرەیە سەربە خەزێنەی سلێمانی بوو، وەک سدوقی ئەمینی دەبوو بەپێی یاسا، هەموو خانە نشینەکان خۆیان و ناسنامەی خانەنیشینیا ئامادەبن، بۆ وەرگرتنی مووچەکانیان، ئەوانەش کەبەهۆی نەخۆشی، یان کەم ئەندامی ئەوتۆ، کە توانای ئامادەبونیان نەبوایە، دەبوو سندق ئەمینی سەردانی ماڵی کەم ئەندامانی بکردایە بۆ وەرگرتنی ناسنامەو پەنجەمۆریان و پاشان مووچەکانیان دەدرا بەکەسێکی نزیکیان، بەڵام هەرلە یەکەم مانگدا بەڕێوەبەری خەزێنەو چاودێری خەزێنە لیستی  (٢٠٠ ) ناویان خستوەتە بەردەمی، کە تەنیا (٢٥) لەو ناوانە بونیان هەبووە، واتا (١٧٥) یان وەهمی بوونە''. بەمانەیەکیتر دەتوانین بڵێن سیستەمی کلێپتۆکرەسی لەهەرێمی کوردستاند، مێژوویەکی لە پێشینەی هەیە واتا، ئەم سیستەمی کلێپتۆکرەسییە دەگەڕێتەوە بۆساڵی١٩٧٢ لەسەردەمی حوکمی زاتی، وەک برایم جەلال دەڵێت ''ئەم (٢٠٠) ناوە کە تەنیا وەک وەهم بونیان هەبوو بە پیلانی پارتی دیموکراتی کوردستان لەڕێگەی شێخ جەمال بەڕیوەبەری خەزێنەو عەلی لاوە کە جاودێری خەزێنەبوە وەرگیراوە، هەربۆیە پاش ئەوەی کە ڕیگری کردوە لەپێدانی ئەو مووچە وەهمیانە، وە بەدوادا چونی کردوە لە ڕاستی و دروستی ناوەکان، بەدانپێدانانی عومەر ڕەزا''هەموو ناوەکان دروستکراو پەنجەمۆرکراون، لەڕێگەی خۆی و هاوپیشەکەی''. سەرەنجام ڕێگریکردن لەم ناعەدالەتییە، بوەتە هۆی دەرکردن و گوێزانەوەی ( برایم جەلال)لەشاری سلێمانییەوە بۆ شاری کەرکوک، دەرەوەی ناوچەی حوکمی زاتی، بۆئەوەی کەس نەبێت ڕێگری لەو جۆرە گەندەڵی و پاشاگەردانییە بکات. 
باسکردن و گەنگەشەکردن لەمەڕ دیموکراسی بونی هەرێمی کوردستان، دەکرێت زۆری لەبارەوە بوترێت.  بۆ جەختکردنەوەلەمەڕ کێشەی دیموکراسی و هەبونی بنەماکانی دیموکراسی لەهەرێمی کوردستاندا، دەکرێت بگەڕێینەوە بۆ پێناسەکەی ئەبراهام لینکۆڵن، کەلەسەرەتاوە ئەماژەمان پێیکردوە دەڵێت''دیموکراسی واتا حوکمی گەل، لەلایەن گەلەوە بۆ گەل''. بەپێی پێوەری هەمان تێۆری بیرمەندو ئەکادیمی ڕامیاری (بێرناد لویس) کەدەڵێت: ''دیموکراسی واتا پەیڕەوکردنی دەستورو حکومەتی نوێنەرایەتیکردن، ئەمەش مانای وایە ئەوانەی دەسەڵاتیان لەدەستە، بەبێ بەکارهینانی زەبروزەنگ و توندوتیژی دەبێت قایل بن، بە قبوڵکردنی سیستەمی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، بەپێی یاساو ڕێسای دیمواکراسی، کەزانراوقبوڵکراون.''
ئەوەی زۆر گرنگ و جێگەی بایەخە، شرۆڤەی لەسەربکرێت ئەوەیە، بیرمەندی سیاسی سامێۆڵ هەنتیگۆن، جەختدەکاتەوە لەوەی کە پرۆسەی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، پێوویستە لایەنی کەم دووجار ڕوویدابێت، بۆئەوەی بتوانیت، پرۆسەکە وەک پرۆسەیەکی دیموکراسی هەڵسەنگێنیت. بەخوێندنەوەو هەڵسەنگاندنی فیکری شارەزایانی بواری دیموکراسی و تێگەیستن لە هزری ئەکادیمیەکانی ئەم بوارە، ئەوەی زۆر ڕوونە، ئەوەیە لەهەرێمی کوردستاندا شتێک نییە پێی بوترێت دیموکراسی یا خود ناوی لێ بنێی هەنگاونان بەرەو دیموکراسییەت، بەڵکو تەنیا چەند فەردو هێزێکن بەناوی مەکتەب سیاسی حزب و سەرۆکی حزبەوە بڕیار دەدەن، و چیان پێ باش بێت بۆ خۆیان و بەرژەوەندییەکانیان بڕیاری لەسەردەدەن. هەرلەم ڕوانگەشەوەیە کە بیرمەندان و شارەزایانی بواری دەوڵەت و دنیای ئەکادیمی سیستەمی هەرێمی کوردستان بە سیستەمێکی کلێپتۆکرەسی(دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز) هەژمار دەکەن. چونکە، ئاشکرایە لەباشوری کوردستان، تەواوی زانکۆ ئەهلییەکان، نەخۆشخانە تایبەتییەکان، کۆمپانیاکانی بواری دەواو دەرمانی پزیشکی، تەواوی مۆڵ و مارکێت و بازاڕەکان، هۆتێلە پێنج ئەستێرەکان، و  کۆمپانیاکانی بواری نەوت،و تێلی کەم یونیکەیشن (هێڵەکانی تێلیفۆن و ئینتەرنێت) و تەواوی کۆمپانیاکانیتری بازرگانی، هی بەناو بەرپرس و لێپرسراوانن، لەکاتێکدا ئەم بەناو بەرپرس و لێپرسراوانە، بۆ رۆژێک بازرگان نەبونە، یا خود سەرقاڵی کاری بازرگانی نەبونە، بەڵام بەناوی  پێشمەرگایەتی، و سەرکردایەتی حزب و ناردنی کۆمەڵێک ئەڵقەلەگوێی خۆیان بۆ شوێنێك بەناوی پەرلەمان، بۆبەناو بەقانونی کردنی هەموو ئەو نەهامەتی و پاشاگەردانی و وێرانکارییەی بەسەر کۆمەڵگای کوردیدا دەیهینن. بەپێچەوانەوە، لەکۆمەڵگای مۆدێرن و زیندودا، پەرلەمان تاکە دامەزراوەو تاکە دەزگایە، کەبتوانێت ببێتە شوێنی مشتومرو و ئارگومێنت بۆ گفتوگۆکردن و خزمەتکردنی خەڵك و مناقەشەکردن لەمەڕکۆی گرفتەکانی کۆمەڵگا، بەئامانج و هەنگاونان بۆچارەسەرکردنی کێشەو قەیرانگەلێك کەڕوودەدەن. بەڵام، پێچەوانەی تەواوی سیستەمە جوانەکانی دنیای مۆدێرن و پێشکەوتو، کە بەرهەمی عەقڵ و تێفکرینە، لە باشوری کوردستان کە پێکهاتەکەی تەنیا سێ شاریشە (سلێمانی، هەولێر دهۆك) نەك خزمەتگوزاری و پێشڤەچون بونی نییە، بەڵکو حەق و مافی هاونیشتیمانی کە سادەترین ئەرکە ئەویش حەقی کرێی دەوامکردنیانە نادرێت. ئەم سیستەمە کلێپتۆکراسییەی دنیای باشوری کوردستان لە ماوەی سێ دەیەدا گومان لەسەر توانای باشوری کوردستان دروست ناکات؟ ئایا نابێتە بەڵگەی ئەوەی کە باشوری کوردستان توانای حوکمڕانی نییە؟ ئەگەرنا، بۆ ئەم کلێپتۆکراسییەی حوکم بەردەوامی پێدەدرێ و بەهیچ فشارێك  بەئاگا نایەن؟ 

سەرچاوەکان:
تێد گالێن کارپێنتەر: زۆر هیواخواز مەبن، کوردستانی  ئێراق، باشترنییە لە دراوسێکانی.
ڕۆبێرت ڕۆتبێرگ: کەوتن و هۆکارەکانی شکستی دەوڵەتی لاواز، بێ هێزو شکستخواردوو.
نەیۆم چۆمسکی: پەروەردەو دیموکراسی.
جۆشوا جاراپ، کریستیان هارم و مایکڵ نۆواک: ئینتەرنەشناڵ مۆنیتەری فەند (بانکی نێودەوڵەتی).
بێرناد لویس: فۆرمی ڕۆژەڵاتی ناوین، ڤۆلێم یەك، ژمارە یەك.
ساموێڵ هەنتیگۆن: دیمۆکراسی لەکۆتاییەکانی سەدەی بیستەم.
سایمەن فان: کلێپتۆکرەسی و کەڕەپشن.
برایم جەلال: چەپکێك لەمێژووی کۆمەڵە.