نوسینی: پ. ی.د. ئارام گەڵاڵی - زانكۆی پزیشكی هارڤارد

"بەراورد بە نەخۆشیەكانی پێشوو، كۆرۆنا كەمترین ژمارەی توشبوو و گیان لەدەستدانى هەیە( زیاتر ئەوانە گیان لەدەستدەدەن تەمەنیا سەروو ٧٥ ساڵە و نەخۆشیەكانی شەكرە و فشاری خوێن و تەنگەنەفەسی و كێشەی سنگ و هەناسەدانیان هەیە)، لە زووترین كاتدا ڤایرۆرسەكە دۆزرایەوە، كە ئەمەش كاری دۆزینەوەی ڤاكسین و چارەسەر ئاساندەكات، خۆپاراستن ئاسانە بەرامبەری چونكە بە دەستشتن ڤایرۆسەكە لەناودەچێت" ئەمە وتەی (د. ئارام گەڵاڵی)یە كە پرۆفیسۆری یاریدەدەرە لە زانكۆی پزیشكی هارڤاردی ئەمریكا.
د. ئارام گەڵاڵی بەروونی دەڵێت "هیچ نەخۆشیەك نیە هێندەی  كۆرۆنا  كۆدەنگی لەسەر بوبێت و لە هەموو لایەكەوە هەوڵی دۆزینەوەی چارەسەری بۆ درابێت، زانا و زانكۆی زۆربەی دەوڵەتە پێشكەوتوەكان كاری لەسەر دەكەن، تا ئێستا زیاد لە ١٠ ڤاكسین كەوتۆتە ئەوەی تاقیبكرێنەوە لە ئەمریكا و ئوستورالیا و چین، هەندێك دەرمانی چارەسەریش چونەتە قۆناغی تاقیكردنەوەوە بۆ ئەوەی بزانرێت كاریەگەری لاوەكی سلبی نیە"

ئەو توێژەرەی زانكۆی پزیشكی هارڤاردنی ئەمریكا كۆمەڵێك گەشبینی سەبارەت بە كۆرۆنا لەروی (زانستی، ژینگەیی، كۆمەڵایەتی، سیاسی)یەوە خستۆتە روو:

🔸 لە ڕوی زانستیەوە: بەراورد بە نەخۆشیەكانی پێشوو كەمترین ژمارەی توشبوو گیان لەدەستدان هەیە، لە زووترین كاتدا ڤایرۆرسەكە دۆزرایەوە 
ئەمەش كاری دۆزینەوەی ڤاكسین و چارەسەر ئاساندەكات خۆپاراستن ئاسانە بەرامبەری چونكە بە دەستشتن ڤایرۆسەكە لەناودەچێت.
🔸  لە ڕوی ژینگەییەوە: بەهۆی كەمبونەوەی جموجۆڵی ئۆتۆمبێل و كارگەكان لە جیهاندا ژینگە زۆر بە خێراتر پاكبۆتەوە.
🔸  لە ڕوی كۆمەڵایەتیەوە: كۆرۆنا هەستی یەكسانی دا بە جیهان، دەوڵەمەند و هەژار و خاوەن دەسەڵات و بێدەسەڵات وەك یەك لەبەردەم ئەم نەخۆشیەدا یەكسانن..
🔸  لە ڕوی سیاسیەوە: دەوڵەتان ئێستا لە جاران زیاتر هاوكاری یەك دەكەن. 

دەقی نوسینەكەی (پ.ی.د. ئارام گەڵاڵی)

بڵابوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە لایەن (WHO) ەوە بە (Pandemic) درمێكی جیهانی لەقەڵەمدراوە؛ واتە نەخۆشی و درمێكە كە لە زۆربەی وڵاتەكاندا بڵاوبۆتەوە و بەردەوام دەبێت و دەمێنێتەوە. ئێستا ئێمە لە ترس و دڵەڕاوكێی ئەم ڤایرۆسەدا دەژین، كە زۆربەی میدیا و كاربەدەستان لە جیهاندا پێوەی سەرقاڵن. بەڵام باشتر وایە خۆمان لە دڵەڕاوكێ بپارێزین و كۆمەڵێك خاڵی گەشبینی لەبەرچاو بگرین بۆ نموونە: 

لە ڕوی زانستیەوە: 

لە ساڵی ١٩١٨ دا ئەنفلۆنزای ئیسپانی (Spanish Flu) بڵاوبویەوە، كە یەك لەسەر سێی دانیشتوانی گۆی زەوی توش كرد؛ ٥٠ ملیۆن كەس بەهۆیەوە گیانیان لەدەستدا، كە زۆربەیان منداڵ و گەنج بوون. بەڵام ڤایرۆسی كۆرۆنا كە لە كۆتایی ساڵی ٢٠١٩ ەوە بڵاوبۆتەوە، ١.٦ ملیۆن كەس توشی بوون (كە ٠.٠٢ دانیشتوانی گۆی زەوی پێكدەهێنن) و ١٠٠ هەزار كەس گیانیان لەدەستداوە، كە زیاتر ئەوانەن تەمەنیا سەروو ٧٥ ساڵە و نەخۆشیەكانی شەكرە و فشاری خوێن و تەنگەنەفەسی و كێشەی سنگ و هەناسەدانیان هەیە.

ئەنفلوەنزای ئیسپانی لە ساڵی ١٩٩٩ دا (واتە دوای ٨١ ساڵ) دوو زانا بە ناوەكانی جۆهان هۆڵتن  (Johan Hultin) و جێفری تاوبنبێرگەر (Jeffery Taubenberger) كۆد و سیكوێنسی ڤایرۆسەكەیان دۆزیەوە، كە پێویستن بۆ دۆزینەوەی ڤاكسین و دەرمان بۆی.  بەڵام ڤایرۆسی كۆرۆنا، دوای ١٠ ڕۆژ لە ڕاگەیاندنی یەكەم حاڵەت لە چین، ناو و كۆد و سیكوێنسی ڤایرۆسەكە دۆزرایەوە، ئەمەش كاری دۆزینەوەی ڤاكسین و چارەسەر ئاساندەكات. هەروەها زوو پشكنین دۆزرایەوە بۆ دەستینشانكردنی نەخۆشەكان و جیاكردنەوە و چارەسەركردنیان. هەروەها خۆپاراستن ئاسانە بەرامبەری چونكە بە دەستشتن ڤایرۆسەكە لەناودەچێت.

هیچ نەخۆشیەك نیە هێندە كۆدەنگی لەسەر بوبێت و لە هەموو لایەكەوە هەوڵی دۆزینەوەی چارەسەری بۆ درابێت. زانا و زانكۆی زۆربەی دەوڵەتە پێشكەوتوەكان كاری لەسەر دەكەن. تا ئێستا زیاد لە ١٠ ڤاكسین كەوتۆتە ئەوەی تاقیبكرێنەوە لە ئەمریكا و ئوستورالیا و چین. هەروەها هەندێك دەرمانی چارەسەریش چونەتە قۆناغی تاقیكردنەوەوە بۆ ئەوەی بزانرێت كاریەگەری لاوەكی سلبی نیە.

لە ڕوی ژینگەییەوە:

بەهۆی كەمبونەوەی جموجۆڵی ئۆتۆمبێل و كارگەكان لە جیهاندا ژینگە زۆر بە خێراتر پاكبۆتەوە وەك لەوەی وڵاتە زلهێز و پێشكەوتوەكان پێشبینیان دەكرد. ئەمەش وایلێكردون كە بیربكەنەوە بۆ لەمەودوا پاكی ژینگەی زەوی ڕابگرن. هەروەها ژمارەی زۆربەی ئاژەڵەكانیش زیادیان كردوە بەهۆی كەمبوونەوەی ڕاو و پاكبونەوەی ژینەگەوە.

لە ڕوی كۆمەڵایەتیەوە:

كۆرۆنا هەستی یەكسانی دا بە جیهان. دەوڵەمەند و هەژار و خاوەن دەسەڵات و بێدەسەڵات وەك یەك لەبەردەم ئەم نەخۆشیەدا یەكسانن. چەندین سەرۆك وەزیران و سەرۆك پەرلەمان و پەرلەمانتار لە جیهاندا توشی كۆرۆنا بوون. هەروەها هەستی یارمەتیدان و هاریكاری و خۆشەویستی لە ناو خەلكدا بڵاوكردۆتەوە.

هەروەها كۆرۆنا وایكرد دەوڵەتان بە یاساكانی كرێكاراندا بچنەوە و ئەوانەی كەمئەندامن یان لە بەر هۆیەكی دیاریكراو توانای چون بۆ شوێنی كاریان نیە، ڕێگەیان پێبدرێت لە ماڵەكانی خۆیانەوە كارەكانیان جێبەجێبكەن، بۆ ئەوەی بێبەش نەبن لە موچە و خۆشگوزەرانی. تەنانەت دەوڵەتە سەرمایەدارەكان ئێستا زیاتر بایەخ بە مەسەلەی سۆشیالیزم دەدەن و لە گفتوگۆی ئەوەدان كە چینی هەژار مافی زیاتری هەبێت.

لە ڕوی سیاسیەوە:

دەوڵەتان ئێستا لە جاران زیاتر هاوكاری یەك دەكەن. بۆ نمونە، چین یارمەتی دەوڵەتەكانی تر دەدات، چونكە تێگەیشتون چین بە تەنها تەندروست بێت سودی نیە ئەگەر دراوسێكانی تەندروست نەبن. 

هەروەها زۆربەی وڵاتە پێشكەوتوەكان بیر لەوە دەكەنەوە كە ئەولەویاتەكانیان بگۆڕن، بودجەی سەربازی كەمبكەنەوە و بودجەیەكی زیاتر بۆ توێژینەوەی زانستی و پزیشكی تەرخانبكەن. پێدەچێت لەمەودوا فۆكەسی ئەمریكا وەك جاران لەسەر مەسەلەی تیرۆر نەمێنێت و زیاتر بایخ بە تەندروستی گشتی و توێژینەوەی زانستی بدات.