راپۆرت: بی بی سی
وەرگێڕانی: نامیق رەسوڵ- فازل حەمەڕەفعەت
رۆژی 9ی مارسی 1897 سەید جەمالەدینی ئەفغانی كۆچی دوایی كرد، كە یەكێك بوو لە دیارترینی ئەو كەسانەی بانگەوازی شۆڕشی دەكرد لەدژی ئیمپریالیزم‌و روبەڕووبونەوەی دواكەوتوویی لە هەردوو جیهانی عەرەبی‌و ئیسلامیدا.
سەید جەمالەدینی ئەفغانی كێیە ؟
جەمالەدینی ئەفغانی ساڵی 1838 لە شارۆچكەی ئەسەدئاباد لە خۆرئاوای كابولی پایتەختی ئەفغانستان لەدایكبووە، نازناوی سەیدی هەڵگرتووە بەهۆی ئەوەی خێزانەكەی سەربە ئەشرافەكان بووە.
بەهۆی ئەوەی لە منداڵییەوە لە خوێندندا سەركەوتوو بووە‌و چەند زمانێكی زانیوە لەنێویاندا عەرەبی، لە تەمەنی لاوێتیدا گەیشتووەتە پلە‌و پۆستی دیار، لە گرنگترینیان پۆستی سەرۆك وەزیرانی ئەفغانستان لەسەردەمی شا محەمەد ئەعزەم خان، كە لە ساڵی 1862دا دەسەڵاتی گرتەدەست، بەڵام جەنگی ناوخۆیی رویدا‌و جەنگەكە بە داگیركردنی كابول لە ساڵی 1868 لەلایەن شێر عەلی خانەوە كۆتایی هات، كە برای محەمەد ئەعزەم خان بوو، لەلایەن بەریتانییەكانەوە پشتیوانی دەكرا.
لەدوای ئەوە ئەفغانی كۆچی كرد بۆ هیند، ئینگلیزەكان ئابلۆقەیان خستەسەر ماڵەكەی بۆ ئەوەی رێگری بكەن لە دیداری لەگەڵ زانایان‌و شوێنكەوتووە موسوڵمانەكانی، دوای چەند مانگێك ئەفغانی لەڕێگەی دەریاوە گواسترایەوە بۆ میسر.
لە میسریشەوە رۆشت بۆ ئیستەنبوڵ، عەبدولعەزیز مەحمود، سوڵتانی ئیستەنبوڵ بەباشترین شێوە پێشوازی لێكرد، بەڵام دواتر لەدژی هەڵگەڕایەوە، كاتێك هەندێك كەس گومانیان لە بیروڕای سوڵتاندا دروستكرد‌و لەلای سوڵتان بۆ جەمالەدینی ئەفغانیان تێچاند، بەپاساوی ئەوەی گوایە ئەفغانی وتویەتی "پێغەمبەرایەتی بەدەستدەهێنرێت"، ئەمە وایكرد ئەفغانی بگەڕێتەوە بۆ میسر.
كاتێك ئەفغانی گەڕایەوە بۆ میسر لە رۆژی 23ی مارسی 1871، لەلایەن دەوڵەتەوە پێشوازی لێكراو حكومەت لە خان خەلیلی خانویەكی پێدا لەگەڵ موچەیەكی مانگانەدا كە بڕەكە (10 جونەی) بوو. 
ماسۆنیەت
لە میسر جەمالەدین ئەفغانی چووە ریزی بزوتنەوەی ماسۆنیەتەوە كە دروشمی  شۆڕشی فەرەنسی " ئازادی، برایەتی ، یەكسانی" بەرزكردبووەوە‌و پاكترین كەسانی كۆمەڵگەی لەخۆگرتبوو، بەبێ‌ رەچاوكردنی رەگەز‌و ئاین.
بەڵام كاتێك پەیوەندی سەركردەكانی ئەو بزوتنەوەیەی بە ئیمپریالیزمەوە بۆ ئاشكرابوو، سەركردایەتی یاخیبوونی كرد دژبە مەحفەلی خۆرئاوا‌و مەحفەلی ماسۆنیەتی لە میسردا پەرتكرد، بەجۆرێك مەحفەلێكی خۆرهەڵاتی ماسۆنیەتی دامەزراند كە پەیوەست بوو بە مەحفەلی فەرەنسییەوە، بەرەچاوكردنی دژایەتیكردنی فەرەنسییەكان بۆ هەژمونی ئینگلیز لە میسردا.
هەروەها لە میسر سەید جەمالەدین ئەفغانی سەركردایەتی یەكەمین حزبی نیشتمانی خۆرهەڵاتی كرد (پارتی نیشتمانی ئازادی نهێنی) كە دروشمی "میسر بۆ میسرییەكان"ی بەرزكردەوەو داوای دیموكراتیەت‌و رزگاربوونی لە حكومی دیكتاتۆریەتی تاكڕەوی‌و بەرپاركردنی شۆڕشی دەكرد دژ بە هەژمونی بێگانە.
چەند ناوێكی دیاری وەك ئەحمەد عورابی، مەحمود سامی بارودی‌و عەبدوڵا نەدیم، لە ریزی مەحفەلی ماسۆنیەتی خۆرهەڵاتی‌و پاشان پارتی نیشتمانی ئازاددا دەركەوتن. 

ئەحمەد عورابی
دوورخستنەوە
دوای هاتنەسەر دەسەڵاتی خدێوی تۆفیق لە میسر، وەك ئامادەكارییەك بۆ نەهێشتنی كاریگەری ئەفغانی لەسەر دۆخی سیاسی، خدێوی نوێ لە 24ی ئابی 1879دا ئەفغانی دووریخستوە بۆ هیندستان‌و كاتێك شۆڕشی عورابی لە میسر لە ساڵی 1882 دەستیپێكرد، ئەفغانی لە بۆمبایەوە گواستراوە كەلكەتا، لەوێ‌ دەسەڵاتدارانی بەریتانیا شوێنی نیشتەجێبوونیان بۆ دیاریكرد، هەتا رووداوەكان بە داگیركردنی میسر لەلایەن بەریتانیاوە كۆتاییان هات، ئەوكات دەسەڵاتداران رێگەیاندا بە ویستی خۆی بۆ هەر كوێییەك دەیەوێت گەشت بكات، ئەویش رویكردە فەرەنسا.
لە پاریس ئەفغانی پەیوەندی لەگەڵ كۆمەڵەی " العروە الوپقی" لەگەڵ رێكخراوە شۆڕشێگڕییەكانی فەرەنسادا رێكخست.
كۆمەڵەی نهێنی "العروە الوپقی" لە وڵاتانی خۆرهەڵات دامەزرێنرا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئیمپریالیزم‌و داوای پاڵپشتی ئیسلامی‌و كۆمەڵگەی ئیسلامی دەكرد، ئەفغانی سەرۆكی ئەو كۆمەڵەیە بوو، گۆڤارێكی عەرەبی لە پاریس دەركرد بەناوی " العروە الوپقی"‌و ئامانجەكانی تێدا بڵاودەكردەوەو ئەفغانی بەڕێوەبەری سیاسەتی گۆڤارەكە بوو، شێخ محەمەد عەبدەش نوسەری یەكەمی بوو.

سوڵتان عەبدولحەمید
زانكۆی ئیسلامی
ساڵی 1892 سوڵتانی عەبدولحەمید سوڵتانی عوسمانی، ئەفغانی بانگهێشتی ئەستانەی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی كرد، ئەویش بانگهێشتەكەی قبوڵكردو باوەڕی وابوو كە بە هاوكاری سوڵتان دەتوانێت پلانێك بۆ زانكۆی ئیسلامی دابنێت، بەڵام هەرزوو سوڵتان لێی هەڵگەڕایەوە، دوای ئەوەی ناوی ئەفغانی لكێندرا بە پرۆسەی تیرۆركردنی ناسرەدین شای قاجاری دەسەڵاتداری وڵاتی فارسەوە، كە لەلایەن یەكێك لە خوێندكارەكانی ئەفغانییەوە كوژرا‌و بەوەش دواهەمین ساڵی ژیانی وەك نیمچە زیندانییەك لە دەرباری سوڵتاندا بەسەربرد، دەشوترێت ئەو پزیشكی ددانەی كە چارەسەری دەكرد، ژەهرخواردی كردووەو لە ساڵی 1897 كۆچی دواییكرد‌و لە ئەستانە نێژرا.

تیرۆرکردنی ناسرەدین شای قاجار