پێگەی ئۆیڵ پرایس نیوز

نوسینی: سیمۆن واتكینز
وەرگێڕانی بەدەستكارییەوە: رێبوار محەمەد

حکومەتی فیدراڵی عێراق فەرمانیكردووە بە شێوەیەكی خێرا  چاکسازیی بكرێت لە  بۆری هەناردەکردنی نەوتی عێراق لەگەڵ توركیا.
هێشتا قەدەغەی سەپێندراو بەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان وەك خۆی بەردەوامە.
هەر لەو ساتەوەی قەدەغەی هەناردەکردنی نەوت بەسەر کوردستانی عێراقدا سەپێنرا لە 25ی ئازاری 2023، ئامانجی بەغدا هەمیشە کۆتایی هێنان بووە بە دۆخی نیمچە سەربەخۆیی هەرێم.

نەوتی عێراق
حکومەتی فیدراڵی عێراق کە ناوەندەکەی لە بەغدا چەند هەفتەیەک لەمەوبەر فەرمانی خێراکردنی چاکسازییە چارەنووس سازەکانی بۆری هەناردەکردنی نەوتی خۆی بۆ ناو تورکیا دەرکرد لە هەمان کاتدا گەمارۆی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستانی نیمچە سەربەخۆی عێراقی کە بنکەکەی لە  هەولێرە
 سەرچاوەیەکی باڵا کە لە نزیکەوە لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق کاردەکات  هەفتەی ڕابردوو بە تایبەت بە پێگەی ئۆیڵ پرایس نیوزی ڕاگەیاند.
هەروەهابەگوێرەی بەیاننامەیەکی دواتری بەسیم محەمەد بریکاری وەزیری نەوتی عێراق ، پێدەچێت بۆرییەکە بکرێتە کار و تا کۆتایی ئەم مانگە ئامادەبێت بۆ دەست پێکردنەوەی هەناردەی نەوت.

 هەر لەو ساتەوەی کە گەمارۆی هەناردەکردنی نەوت بەسەر هەرێمێ کوردستان دا سەپێنرا لە 25ی ئازاری 2023، ئامانج بۆ بەغدا هەمیشە کۆتایی هێنان بوو بە نیمچە سەربەخۆیی هەرێم، ئەمەش بە واتای لەناوبردنی هەموو سەربەخۆیی داراییەکەی بوو، کە... بە واتای وەستاندنی هەموو فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت بوو. تا ئەو شوێنەی پەیوەندی بە کۆمپانیا نەوتییە بیانییەکانەوە هەیە کە لە هەرێمی کوردستان  کاردەکەن،

 سەرچاوەیەکی باڵای ئاسایشی وزەی یەکێتی ئەوروپا (یەکێتی ئەوروپا) بە تایبەتی بە پێگەی ئۆیڵ پراس نیوز ی ڕاگەیاندووە: "بەغدا  نیگەران نییە   لەوەی کە کۆمپانیا نەوتیەکان کاردەکەن هەرێم بەجێ بهێڵن."

بەگوێرەی سەرچاوە ئەمنییەکانی نەوتی عێراق و یەکێتیی ئەورووپا، چەند هۆکارێک بۆ ئەم بۆچوونە لە بەغداوە هەیە. لە ڕووی داراییەوە، بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم سوودی بۆبەغدادنیە  ئاماژەی بەوەشکردووە،

 ڕێکەوتنی نێوان بەغدا و هەولێر بۆ پێدانی بودجە لە لایەن بەغداد لە بەرامبەر نەوت بەهەرێمی کوردستان بە مەبەستی دابینکردنی سوودێک بوو بۆ هەردوولا، بەڵام هەرگیز بە باشی کاری نەکرد، بۆیە بەردەوامبوون لە ڕێگەدان بە کورد  بۆ بەردەوامبوون لە فرۆشتنی نەوت بە شێوەیەکی سەربەخۆ یەک دینار سوودی بۆ بەغدا نییە” سەرچاوە عێراقییەکە وای وت. بەشێوەیەکی دیاریکراوتر، گرێبەستەکە لە مانگی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەنجامدرا، و بریتی بوو لە هەناردەکردنی تا ٥٥٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا (bpd) لە کێڵگەکانی هەرێم  و کەرکوک لە ڕێگەی ڕێکخراوی دەوڵەتی FGI بۆ بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ). لەبەرامبەردا بەغدا لەسەدا ١٧ی بودجەی فیدراڵی دوای خەرجی سەروەری (لەو کاتەدا نزیکەی ٥٠٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی) لە مانگێکدا وەک پارەی بودجە بۆ کورد دەنارد. تەنانەت پێش ئەوەی ڕووسیا بە شێوەیەکی کاریگەر کۆنترۆڵی کەرتی نەوتی هەرێم بکات لە کۆتاییەکانی ساڵی 2017 لە ڕێگەی سێ گرێبەستی سەرەکییەوە،  نە بەغداد  و نە هەرێم بە تەواوی لە پابەندنەبوون بەڕێکەوتنەکانیان. دوای ئەوەی ڕووسیا هاتەناو پرۆسەی نەوتی کوردستانەوە، ناکۆکییەکانی نێوان هەردوولا زیادیان کرد، مۆسکۆ هەوڵی دەدا ڕۆڵی نێوەندگیری بۆ خۆی دروست بکات بۆ ئەوەی بتوانێت کێشکردنی زیاتر بۆ گەشەپێدانەکانی نەوت و گاز لە باشووری عێراقیش بەدەست بهێنێت. دەشڵێت: “بەبێ ئەوەی ڕێککەوتنەکە کاربکات، بەغدا ساڵانە ملیارەها دۆلاری لە داهاتی فرۆشتنی نەوت کە کورد بەشێوەیەکی سەربەخۆ ئەنجامی دەدا لەدەست دەدا، کەواتە بۆچی بەردەوام دەبێت لە بەرگەگرتنی ئەمە؟”. سەرچاوەی نەوتی عێراق هەفتەی ڕابردوو ڕایگەیاند.

لە ڕووی یاساییشەوە، بەغدا پێی وایە هیچ هۆکارێک نییە بۆ ئەوەی ئەو کارە بکات، بەو پێیەی پێی وایە هەناردەی نەوتی کوردستان نایاساییە و کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکانیش کە لە هەرێم کاردەکەن، هاوبەشن لە شکاندنی یاساکە. ئەمەش لەسەر لێکدانەوەی دەستووری عێراق دامەزراوە، کە لە ساڵی ٢٠٠٥ بە ڕابرسی پەسەندی کردووە، لەمەشدا بە ڕوونی بە پێی مادەی ١١١ هاتووە کە نەوت و گاز لە ژێر خاوەندارێتی هەموو خەڵکی عێراقدایە لە هەموو ناوچەکان و پارێزگارەکان. لە ئەنجامدا، بەغدا دەڵێ، هەموو ئەو کۆمپانیا نەوتی یە بیانیانەی تا ئێستا ئەو گرێبەستانەیان پێشکەش نەکردووە کە لە بنەڕەتدا لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆکراون بۆ ئەوەی ئێستا لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت – بۆ ئەوەی بتوانن پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت بەپێی… دەستووری عێراق – مافی ئەوەیان نییە ڕێگەی سەربەخۆی کوردی بەکاربهێنن بۆ هەناردەکردنی ئەو نەوتەی بەرهەمی دەهێنن. بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان پێی وایە بەپێی مادەکانی 112 و 115ی دەستوور دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی نەوت و غازی لە هەرێمی کوردستان هەیە کە لەو کێڵگانە دەرهێنراون کە لە ساڵی 2005دا بەرهەمیان نەبووە
نەوتی هەرێمی کوردستان هەناردەبکرێت یان ڕاگیرێت، حکومەتێ فیدراڵی بە هیچ شێوەیەک سوودی لێنابینێت”، سەرچاوە نەوتییەکەی عێراق وای وت. ئاماژەی بەوەشکردووە، “ئەگەر کۆمپانیا نێودەوڵەتی یەکان  لە کوردستانی  بیانەوێت بەردەوام بن لە کارکردن لەوێ ئەوا دەتوانن داوای هەمواری؟گرێبەستەکان   لە بەغدا بکەن بەڵام ئەگەر نا دەتوانن بچن، بەو پێیەی کۆمپانیا نەوتییەکانی دیکەی زۆر هەن کە دەتوانن جێگەیان بگرنەوە، و بە باشی کاربکەن لەگەڵ وەزارەتی [نەوت]” زیادی کرد.
هەروەها لە ڕووی سیاسییەوە بەغدا پێی وایە هیچ سوودێکی نییە لە هەبوونی دەوڵەتێکی نیمچە سەربەخۆی کوردی لە باکووری وڵاتەکەی. بۆ دەستپێکردن، مەترسی بەردەوام دەمێنێتەوە کە ڕەنگە دووبارە پاڵ بە سەربەخۆیی تەواوەوە بنێت، کە لە ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی لە ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧دا لە سەدا ٩٢ دەنگی بەڵێی بۆ دا.
 فەرمان . بۆ ئێرانی سپۆنسەری ناوچەیی سەرەکی عێراق و بۆ تورکیا و سوریاش، هەڵکشانی بزووتنەوە سەربەخۆییەکانی کورد، بە لەبەرچاوگرتنی قەبارەی ئەم دانیشتووانە لەم وڵاتانە، مەترسییەکی دیار بۆ سەر ڕژێمەکانی ئێستاش دروست دەکات. ژمارەی دانیشتووانی کوردانی ئێران نزیکەی لەسەدا ٩ی کۆی گشتی و لەسەدا ١٠ی سوریا و تورکیا نزیکەی لەسەدا ١٨یە. تێڕوانینی ڕاستەقینەی بەغدا بۆ ئەمە لە سەرکوتکردنی خێرای   کۆماری ئیسلامیی ئێراندا دەرکەوت دوای دەنگدانی بەرفراوانی ساڵی 2017 بۆ سەربەخۆیی تەواو. بۆ سپۆنسەری زلهێزی چین، هەرێمی کوردستانی عێراق کە پەیوەندییەکی پتەوی پێشووی لەگەڵ ئەمریکا هەیە، ئیدارەی کەرتی نەوت و غازی گەورەی عێراق زۆر قورستر دەکات. چین  کاریگەری خۆی  لە باشووری عێراقدا دروستکردووە، لەڕێگەی چەندین گرێبەستەوە کە لە کەرتی نەوت و گازدا ئەنجامدراوە و دواتر بەکارهێنراون بۆ گرێبەستی ژێرخانی گەورەتر لە سەرانسەری باشووردا. ئاپۆتیۆسی دیدگای پەکین بۆ عێراق هەموو شتێک لەخۆدەگرێت  'ڕێککەوتنی چوارچێوەی عێراق-چین'ی  ساڵی 2021. ئەمەش لە بەرامبەردا، درێژکراوەی قەبارە و پانتایی ڕێککەوتنی  'نەوت بۆ ئاوەدانکردنەوە و وەبەرهێنان' بوو  کە لەلایەن بەغدا و پەکین لە ئەیلوولی 2019 واژۆکرا ، کە ڕێگەی بە کۆمپانیا چینییەکان دا وەبەرهێنان لە پڕۆژەکانی ژێرخانی عێراق لە بەرامبەر نەوتدا بکەن. هەمان نیگەرانی سیاسی بۆ ڕوسیاش دەگونجێت، تەنانەت بە پێگەی بەهێزی لە کەرتی نەوتی کوردستان کە پێدەچێت هەرچۆنێک بێت بەردەوام بێت ئەگەر بەغدا سەرکەوتوو بێت لە لەناوبردنی سەربەخۆیی مانەوەی ناوچەکە.

ئەوەی کە ئەمە وەک ئامانجێکی سەرەکی حکومەتی فیدراڵی عێراق دەمێنێتەوە، لە ٣ی ئابی ساڵی ڕابردوودا هێمای بۆ کرا کاتێک سەرۆکوەزیرانی عێراق، محەمەد ئەلسودانی، ڕایگەیاند کە یاسای نوێی نەوت وگازی یەکگرتووی فیدراڵی پەسەند دەکرێتغ، بە هەموو شێوەیەک کە گرنگە، لە بەغداوە دەربچێت هەموو بەرهەمهێنان و وەبەرهێنانەکانی نەوت و گاز لە هەردوو عێراق و هەرێمە کوردستانی خۆسەرەکەی بەڕێوەدەبەن و "فاکتەرێکی بەهێز بۆ یەکڕیزی عێراق" پێکدەهێنن. تەواوبوونی چاکسازییە بەردەوامەکانی بۆری هەناردەکردنی نەوتی بەغدا خۆی بۆ تورکیا - بەدەر لە هەر جۆرە زانیارییەک لە هەرێمی کوردستانی عێراقەوە بەهیچ شێوەیەک- بەڕوونی ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە یاریی کۆتایی بۆی لەبەرچاوە. بۆرییەکەی بەغدا بە درێژایی 600 میل بۆری ئەسڵی عێراق-تورکیا بوو، لە کەرکوک لە باکوری عێراقەوە تا جەیهان لە تورکیا، پێش ئەوەی لە ساڵی 2014 دابخرێت دوای هێرشی دووبارەی گروپە چەکدارە جیاوازەکانی ناوچەکە، لەنێویاندا دەوڵەتی ئیسلامی. لە دوو بۆری پێکهاتبوو، بە توانای تابلۆی ناوی 1.6 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا بە یەکەوە (1.1 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا بۆ بۆرییەکەی تیرەکەی 46 ئینج، و 0.5 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا بۆ بۆرییەکەی 40 ئینج). تەنها دوای داخستنی بوو کە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق سەرپەرشتی دروستکردنی بۆرییەکی نوێی تاکە لایەنی کرد، لە کێڵگەی تەق تەقەوە بەڕێگەی خورماڵەوە، کە دەچێتە ناو بۆری کەرکوک-جەیهان لە شارۆچکەی سنووری فیشخابور. سەرچاوەی نەوتی عێراق لە کۆتاییدا دەڵێت: "بە بڕینی کورد لە بۆرییە نوێیەکە و داخستنی بۆرییەکەی خۆی، یاسای نوێی نەوت دەتوانێت بەرەو پێشەوە بچێت، کەرتی نەوتی وڵات وەک ئەوەی لە سەرەتادا مەبەست بوو، یەکبخات".

سەرچاوە: پێگەی ئۆیڵ پرایس نیوز