بۆچی ئابوری تورکیا لەکێشەدایە؟

Draw Media

2022-12-05 18:14:41



درەو:

ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم 
 
ئابوری تورکیا لە  کێشەدایە ، بەرزبونەوەی هەڵئاوسان و   داڕمانی لیرەی تورکی پاڵی توركیای  بەرەو قەیرانی  دارایی بردووە و زیانی گەیاندوە بە کارگەکان و  جووتیارەکان  لەسەرتاسەری تورکیا .  دوو لەسەرسێی خەڵکی تورکیا   هەوڵ دەدات بۆ  ئەوەی پارەی نان پەیدا بکات لە گەڵ پارەی کرێێ ئەو شوینەی تێیدا ئەژی. بە پێێ ( سەنتەری یۆنیلیم ) بۆ توێژینەوەی کۆمەڵایەتی ، ئەم دۆخە بۆتە هۆی ئەوەی  کە خەڵك تووشی قەرزێکی زۆرببن . بەڵام هەموو کات وانەبووە،  ئابوری تورکیا لە دوو دەیەی ڕابردوودا هیواشبۆتەوە بەڵام دوای بازی داوە لە ساڵی (2002-2021 ) تێکڕای گەشەی ناوخۆ (5.8%) بووە گەشەیەکی زۆر باشبووە.  کەواتە كێشەكە لە كوێدایە؟ 

 
 شكاندنی پێچاوپێچی لیرەی تورکی. Devaluation Spiral
لە هەرکەسێک بپرسیت کە  ساڵانە ئەچیت بۆ تورکیا،  ئەڵێت لیرەی تورکی کێشەی هەیە ، کە لەساڵی2013 ەوە لەسەرخۆ دەستیپێکردوە و بەرەو خوارەوە دەچێت، لە مانگی ئۆکتۆبەری 2021دا  (1) دۆلاری ئەمریکی نزیکەی ( 8 )لیرە بووە، بەڵام لە   ئۆکتۆبەری 2022 دا نزیک بۆتەوە لە (19 ) لیرەی تورکی واتا بە زیاتر لە (100%) دابەزیوە، یەکێک لەئەنجامە سەرەکییەكانی ئەم دابەزینەی لیرەی تورکی ( هەڵئاوسانە) لە گەڵ هۆکاری تردا.
 لە کاتیکدا کە بەهای دراوی ووڵات دائەبەزێت ئەو شتومەکانەی کە لەدەرەوە هاوردە ئەکریت  گرانتر ئەکەوێت لە بازاری توركیدا .  هاوردە وەک ووزەو  کەرەسەی خاو تەکنەلۆژیا،  ئەمەش بۆتە هۆی  بەرزبونەوەی هەڵئاوسان ، كە بەرزترین هەڵئاوسانە لە ئەوروپادا . 
 دەزگای ئاماری تورکیا لە  ڕاپۆرتی مانگی ئۆکتۆبەردا بەرزترین ڕیژەی هەڵئاوسانی تۆمارکرد کە گەیشتە  (85.51%) كە ئەوەش بەرزترین ڕیژە بوو لە 24 ساڵی ڕابردوودا .   دەزگایەکی شیکەرەوەی سەربەخۆبە ناوی (ENGA ) ڕایگەیاند:  ڕێژەی هەلئاوسانی ئەمساڵ لەڕاستیدا( 176%)  بووە لە مانگی پێشوودا. 
 بیزنسی تورکی  زەبری قورسی بەرکەوتوە  بە هۆی دابەزینی  لیرەوە . ئەمەش بۆتە هۆی بەرزبونەوەی تێچووی بەرهەم ، لە کاتێکدا  کرێی کارکردن  لەکاتی  خەرجکردندا بە هۆی نرخە بەرزەکانەوە کەمتر شتومەک دەکات بۆ کڕێن  . 
   دۆخەکە خراپترە بۆ ئەو کەسانەی کە پڕۆفێشناڵن  دکتۆر ( سیم ئۆیڤات ) مامۆستای ئابوری  لەزانکۆی ( گرینچ ) ووتی ئەمە کارەسات دروست ئەکات و ئەبێتە هۆی لەدەستدانی ئەقڵەکان و کەمبونەوەی   مێشکە باشەکان ، ئەبێتە هۆی  زیانی گەورە بە ئابوری تورکیا دەگەیەنێت لەداهاتوودا .  لە کاتێکدا کە  کار لەدەست ئەدرێت و بیزنسەکان  دائەخرێن  ئەم ئەقڵە باشانە دەیان توانی کار بڕەخسێنن.
 ئابوری زۆر گەرم  
 دکتۆر (ئۆیڤات)  ئاماژەی بەوەدا  لە سەرەتاوە  ئەو گەشە ئابوریەی  کە لە دەیەی رابردوودا درووست بوو، لە بنچینەدا ڕاست نەبوو .  چونکە کێشەی قوڵ هەیە لە پەیکەرەی ئابوری  تورکیادا ، ئەمەش بەردەوام  كورتهینانی  دروستکردوە لە  (هەژماری  جاری) حکومەتی تورکیادا، هەروەها ( ڕێژەی سوودی بانکی )  لە کاتێکدا کە ئابوری بەخێرای گەشەی ئەکرد  بانکی ناوەندی سوودی  بانکی بەرزدەکردەوە بەخێرایی  بۆ ئەوەی ئابوری  خاوبێتەوە ،  بەرزکردنەوەی ڕێژەی سوودی بانکی واتە کەمکردنەوەی چالاکی   ئابوری ، لە تورکیادا هەندێ جار پێچەوانەکەی ڕویداوە ،  ڕێژەی سوودی بانکی  نزم  بووە  لە لایەن بانکی ناوەندیەوە  وایکردوە ئابوری لە  کۆنتڕۆل دەربچێت . 
  (تیمەسی ئاش ) شارەزا  لە ئابوریە  تازە پێ گەیشتوەکاندا   لە دەزگای دارایی ( Blue Bay ) ئەڵێت ئابوری تورکیا  هەمیشە  ئابوریەکی زۆر گەرم بووە .   گەشەی زۆر  . داخوازی زۆر  وە هەروەها هاوەردەی  زۆر ،  هەموو  شتێک  زۆر گەرمە، ئابوری  تورکیا بەرەو داڕمان  ڕۆیشت ئەنجامەکەی  بەهۆی ڕاکێشانی   پارەی بیانی و  پارەی ناوخۆ ، هاتنە دەرەوەی وەبەرهێنەران لە بازاڕی تورکیا بەهۆ  دابەزینی زۆری لیرەی تورکیەوە .
 ڕێژەی سوودی بانکی نزم  کە بە  تێگەیشتنی ئەردۆگان  داوای ئەکات پێچەوانەی یاسای ئابوریە بۆ ( Monetary Policy ) واتە (پۆڵیسی نەختینە  و  سوودی بانکی)
 ئەردۆگان لە پێشوودا  هەڵبژاردنەکانی بردووە بە هۆی ئەوەی کە پارەیەکی زۆری خستە بازاڕەوە ، بە ڕیژەیەکی سوودی بانکی نزم  بەڵام لە کۆتاییدا ئەبێت  باجەکەی بدات. 
 ڕێژەی سوودی بانکی نزم  ئەمە بەقازانجی خاوەنی  پڕۆژەکانی بیناسازی بوو  کە  پشتیوانی  (ئاک پارتیان )  دەکرد، ئەمەش بۆتەهۆی قازانجی گەورە بۆ  خاوەن پڕۆژەکان  لە ئەنجامی قەرزە هەرزانەکانەوە کە وەریاندەگرت. وە هەروەها  باگراوندی ئیسلامی کە  ئەردۆگان هەیەتی  (تیمسی  ئاش ) ووتی .  یەکەم  کەس بوو کە  قوتابخانەی خویندی ئیسلامی کردەوە وە هەروەها  کلتوری ئیسلامی وەرگرت  بەرامبەر( بەسوو) واتە پارەدان بەسوو .  کەوابیر دەکاتەوە کە  پارەدان بەقەرز بەرامبەر بەسوو وەگرتن حەرامە .   لە کۆتایدا  ئەم شتانە وایان کردوە بەیەکەوە کە ئەم دۆخە ڕووبدات . 

 بۆ چی شتەکان ناگۆڕێن . 
 بەرپرسەکان   ئەزانن چی ڕوو ئەدات ، بە بەردەوامی ڕەخنەیان گرتوە  لە بارەی  دۆخەکەوە ،  هەرچەندە لە  هیچ ووڵاتێکی تری ئابوری پێشکەوتودا ئەمە ڕوو نادات . بانکی مەرکەزی تورکیا سەربە خۆ نیە ،  بۆ بەرپرسەکانی بانکی ناوەندی زەحمەتە بتوانن کێشەکە چارەسەر بکەن ، ئەردۆگان  دۆخەکەی خراپترکردوە    تائێستا چەند وەزیرێکی دارایی و بە ڕێوبەری بانکی ناوەندی  دەرکردوە لە پۆستەکەیاندا ،  لە بنچینەدا ئەو بەرپرسانە بەرامبەر  بە سیاسەتی دارایی و ئابوری ئەردۆگان   وەستاوەنەتەوە. 
   ئەردۆگان خەڵکی تر تاوانبار دەکات ، وە کۆمەڵیک خەڵک دەوری ئەردۆگانی داوە  کە ئەوانە  تەنها ( بەڵی ) ئەکەن بۆ ئەردۆگان وەک سوڵتانێک وایە  بەڵام لە جلو بەرگی نوێدا . 
 مەرکەزیەتی دەسەڵات لە دەستی ئەردۆگاندا بۆتە دڵی کێشەکە ،  لە   10 ساڵی یەکەمی  بەرێوبەرایەتی ( ئاک پارتی) دا پۆڵییسی (ئەرسۆدۆکسیان) هەبوو واتە لاسایکردنەوەی  سیاسەتی ئابوریان  بەڕێوە ئەبرد ،  هەموو شتێک باش بوو  ( تیمەسی ئاش ) ووتی  بەڵام ئێستا تەنها ئەردۆگان هەموو شتێکە دەسەڵاتەکانی تر کراونەتە دەرەوە  و بێدەسەڵات کراون . 
 ئێستا بەرپرسیاریەتی و لێپرسینەوە نەماوە. 
 ئەردۆگان و  ئاک پارتی لەو راپرسیانەی كە لە ئێستادا دەكرێن، دەنگەکانیان زۆر دابەزیوە،  بە هۆی ئەوەی کە ئابوری تورکیا  دۆخەکەی زۆر خراپە .  وە لەدەستدانی دوو شاری زۆر گەورە ( ئەستەنبوڵ و ئەنکەرە) لە هە ڵبژاردنەكانی  ساڵی2019دا،   دیارە کە خەڵك زۆر بێزارە . ئەبینن کە چۆن  ستاندەری ژیانیان دائەبەزێت ڕۆژانە  ( تیمسی  ئاش ) ووتی .  بڕیاردان لەسەر ئەردۆگان  ئەوەندەی نەماوەو لەساڵی 2023دایە،   لە تورکیا  ئەبێت هەڵبژاردن بکرێت ،  ئیستاش ئەردۆگان  ئەتوانیت  دۆخەکە هەڵگێڕیتەوە  بە بەکارهێنانی  خەرجیە گشتیەکان . ئەوەش  وە ک پارە زیاترکردن بۆ خانەنشینان و ئەوانەی کە  بەرنامە کۆمەڵایەتیاکان دەیانگرێتەوە   وە هەروەها  زیادکردنی موچەی فەرمانبەرانی  کەرتی گشتی ،  بە دڵنیایەوە ئەردۆگان بودجەی گشتی بەکار  ئەهێنێت بۆ ئەو چین و توێژانەی  کە دەنگی پێئەدەن  بۆ ئەوەی هەڵبژاردنەکان  بەرێتەوە. 
  لە مدوایەدا  بە یاسا کە مترین  موچەو هەقدەستی کارکردنی لە کاتژمێرێکدا  بەرزکردەوە لە نجامی بەرزبونەوەی ئەو هەڵئاوسانە زۆرەی کە هەیە لە تورکیادا . 
 ئیستاش  هیچ ئاماژەیەكی باش  نیە بۆ هەڵبژاردنەوەی ئەردۆگان ئەگەر پۆلێسی ئابوری نەگۆڕێت.
  کارێکی قورسە بۆ پێشبینیکردنی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن  بەڵام  هەڵبژاردنی ئەمجارە   وەک شەڕێکی قورس وایە بۆ ئەردۆگان  بە بەراورد بە 20 ساڵی ڕابردوو، نیشانەکان زۆرن ئەردۆگان دەنگی زۆر لەدەست ئەدات . ( تیمەسی ئاش ) ووتی  دۆخەکە سەرنج ڕاکێشئەبێت . 

 ڕیسکی  بۆشایی بازرگانی  گەورەترئەبێت 
  کورتهێنانی بازرگانی تورکیا  گەورەتر بووە لە مانگی  تشرینی دووهەمی ئەمساڵدا . ئەمەش زیاتر فشار ئەکاتە سەر  ئەردۆگان  کە  گۆڵی ئەو پشتبەستنە بە زیادکردنی  هەناردە بوو تا کێشە ئابوریەکەی چارەسەر بکات .  بەپێی داتە سەەرەتایەکانی وەزارەتی بازرگانی تورکیا بۆ مانگی تشڕینی دووهەمی ئەمساڵ  هەناردە بەڕێژەی ( 1.9%)  بەرزبۆتەوە  بۆ (21.9 ) ملیار دۆلار، رێژەی  گەشە هێواش بۆتەوە لە 5 مانگی ڕابردوودا   کە ژمارەی پاپۆڕە  بار هەڵگرەکانی هەناردەی  شتومەکی تورکیا بۆ بازاڕەکانی دەرەوە  کەمیکردوە.
 بەڵام لە هەمانکاتدا هاوردە زیادیکردوە  بە ڕیژەی (14%)  بۆ (30.7) ملیار دۆلار  بە هۆی هاوردەیەکی زۆری نەوت و گازەوە لە ڕوسیا  کە سەرچاوەی  ووزەی تورکیایە،   بەمەش  کورتهینانی بازرگانی   لە مانگی تشرینی دووهەمی ساڵی 2022 گەیشتۆتە (8.8) ملیار دۆلار  واتە ئەگەر بەروارد بکرێت بەساڵی ڕابردوو  کورتهینانی بازرگانی  بە ڕێژەی( 62%)  بەرزبۆتەوە بەبەروارد  بەهەمان مانگی ساڵی ڕابردوو. لە 11 مانگی رابردوودا  بە رێژەی (154%) بەرزبۆتەوە کورتهینانەکە گەیشتۆتە ( 99.9 ) ملیار دۆلار 
 هێواشبونەوەی   مە کینەی دروستبونی شتومەک  بۆ هەناردەی تورکیا وای لە بیزنسەکانی تورکیا کردوە  کە  گلەیی بکەن لە ئەردۆگان .  دیارە ئەردۆگان چەند ڕێگایەکی گرتۆتە بەر بۆ ئەوەی لیرەی تورکی لەوە زیاتر دانەڕمێت، (  مستەفا  گوڵتیپ) سەرۆکی ئەنجومەنی هەناردەکاران ووتی:  ئەبێت  بەهای لیرەی تورکی هاوتەریب بڕوات لە گەڵ  ڕێژەی هەڵئاوسان  کە (85.5%) ، واتە زیاتر بە های لیرەی تورکی دابەزێت. 
 ( ماریک ڕاسکۆ) یەکێک لە شیکەرەوەکانی دراو لە  بانکی (Barclays Plc) ووتی  تا کۆتایی  ساڵی 2022   پێویستە لیرەی تورکی (11%) دابەزێت تاکو بتوانێت بەربەرەکانی بازرگانی بکات .
 


https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-12-02/erdogan-s-goal-of-turkey-export-boom-at-risk-as-trade-gap-widens#xj4y7vzkg
https://www.euronews.com/2022/11/09/everything-is-overheating-why-is-turkeys-economy-in-such-a-mess#:~:text=%E2%80%9CGrowth%20is%20too%20hig

بابه‌تی په‌یوه‌ندیدار
مافی به‌رهه‌مه‌كان پارێزراوه‌ بۆ دره‌و
Developed by Smarthand