راپۆرت: دره‌و
وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق ده‌یه‌وێت له‌ماوه‌ی دوو مانگی داهاتوودا هه‌نارده‌ی نه‌وتی كه‌ركوك له‌رێگه‌ی موسڵه‌وه‌ بۆ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا ده‌ستپێبكاته‌وه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌م هه‌وڵه‌ سه‌ركه‌وتوو بێت، ره‌نگه‌ دواجار نه‌وتی هه‌رێمی كوردستانیش ئاڕاسته‌ی ئه‌م هێڵه‌ نوێیه‌ بكرێت، كه‌ركوك به‌بێ بۆری كوردستان رێگای خۆی ده‌دۆزێته‌وه‌، چاره‌نوسی بۆری و هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمیش به‌ ناڕوونی ده‌مێنێته‌وه‌، ورده‌كاری زیاتر له‌م راپۆرته‌دا.

هه‌نارده‌ی نه‌وتی كه‌ركوك به‌بێ كوردستان
سه‌رچاوه‌یه‌كی ئاگادار له‌ كه‌ركوكه‌وه‌ به‌ (دره‌و)ی راگه‌یاند، وەزارەتی نەوتی عێراق یه‌كه‌مین تاقیکردنەوەی بۆ ئه‌و بۆرییه‌ كردووه‌ كه‌ نه‌وتی كه‌ركوك راسته‌وخۆ ده‌گوازێته‌وه‌ بۆ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا.
به‌پێی قسه‌ی سه‌رچاوه‌كه‌، تاقیكردنه‌وه‌كه‌ له‌ سێ وێستگه‌ی بۆرییه‌كه‌دا سه‌ركه‌وتوو بووه‌و به‌مزوانه‌ تاقیكردنه‌وه‌ی دووه‌م له‌رێگه‌ی گازه‌وه‌ بۆ بۆرییه‌كه‌ ده‌كرێت و له‌ چه‌ند مانگی كه‌می داهاتوودا هه‌نارده‌ی نه‌وت ده‌ستپێده‌كات. 
17ی حوزه‌یرانی 2014 ئاشتی هه‌ورامی وه‌زیری ئه‌وكاتی سامانه‌ سروشتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به‌ستنه‌وه‌ی كێڵگه‌ نه‌وتییه‌كانی كه‌ركوكی به‌ بۆری نوێی نه‌وتی كوردستانه‌وه‌ راگه‌یاند، ئه‌وكات به‌هۆی هاتنی چه‌كدارانی داعشه‌وه،‌ سوپای عێراق له‌ كه‌ركوك كشابووه‌وه‌، هێزه‌كانی پێشمه‌رگه‌ بۆشاییه‌ ئه‌منییه‌كه‌یان پڕكردبووه‌وه‌، كێڵگه‌ نه‌وتییه‌كانی كه‌ركوك له‌ژێر كۆنترۆڵی پێشمه‌رگه‌دا بوون، ئیتر لێره‌وه‌ نه‌وتی كه‌ركوك له‌رێگه‌ی بۆری هه‌رێمه‌وه‌ هه‌نارده‌ی به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا ده‌كرا. به‌غداد ناڕازیی بوو، رۆژی 11ی ته‌موزی 2014 وه‌زیری نه‌وتی عێراق هێزه‌كانی پێشمه‌رگه‌ی به‌وه‌ تۆمه‌تبار كرد كه‌ ده‌ستیان به‌سه‌ر دوو كێڵگه‌ی سه‌ره‌كی نه‌وتی كه‌ركوكدا گرتووه‌و ئه‌مه‌ وه‌كو "هه‌ڕه‌شه‌ بۆسه‌ر یه‌كڕیزی نیشتمانی له‌ عێراق" ناوبرد، سه‌رباری ئه‌م ناڕه‌زایه‌تییه‌ش، دواجارو له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنێكدا تا راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، نه‌وتی كه‌ركوك هه‌ر به‌ بۆرییه‌كه‌ی هه‌رێمدا ره‌وانه‌ی ناو خاكی توركیا ده‌كرا، كه‌ رۆژانه‌ بڕی  (90 هه‌زار) به‌رمیل بوو. 
له‌ 25ی ئازاری 2023وه‌ به‌هۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێوده‌وڵه‌تی پاریسه‌وه‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان راوه‌ستاو تائێستا ده‌ستی پێنه‌كردوه‌ته‌وه‌، به‌وهۆیه‌شه‌وه‌ هه‌نارده‌ی نه‌وتی كه‌ركوك راوه‌ستاوه‌. 
(دره‌و) رۆژی 21ی مانگی رابردوو هه‌وڵی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراقی بۆ هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی كه‌ركوك له‌ ده‌ره‌وه‌ی بۆری نه‌وتی هه‌رێم ئاشكراكرد، ئه‌م هه‌وڵه‌ له‌كاتێكدایه‌ حكومه‌تی هه‌رێم و حكومه‌تی فیدراڵی عێراق له‌ گفتوگۆدان بۆ چاره‌سه‌ركردنی به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم بۆ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا، به‌تایبه‌تیش ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به‌ نرخی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وته‌وه‌ هه‌یه‌ له‌ كوردستان كه‌ ناڕه‌زایه‌تیی كۆمپانیا بیانییه‌كانی لێكه‌وتوه‌ته‌وه‌. 

رێگایه‌كی نوێ بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وت !
وەزارەتی نەوتی عێراق ده‌یه‌وێت له‌ماوه‌ی كه‌متر له‌ دوو مانگی داهاتوودا بۆری نەوتی (كەركوك - موسڵ- توركیا) بخاته‌وه‌ كار، ئه‌مه‌ وەك جێگرەوەیەك بۆ بۆری نەوتی هەرێم. بۆری (كه‌ركوك- موسڵ- توركیا) توانای رەوانەكردنی زیاتر لە یەك ملیۆن بەرمیل نەوتی هەیە، چاوەڕوان دەكرێت نەوتی هەرێمی كوردستانیش لەو بۆریەوە ره‌وانه‌ بكرێته‌وه‌.
بۆری نەوتی (كەركوك - موسڵ - توركیا ) دوو بۆریە، بۆری یەكەم (40) ئینجەو بۆری دووەم (46) ئینجە، بەرهەدووكیان توانای رەوانەكردنی (ملیۆنێك و 600) هەزار بەرمیل نەوتیان هەیە.
ئەو بۆریە لەناو كێلگەی نەوتی كەركوك  (K1)ەوە دەردەچێت، لە (تەلوەرد)ەوە بۆ ناحیەی ریازی سەربە حەویجەو لەوێشەوە بۆ بێجی، پاشان بۆ فەتحە لە موسڵ تا وێستگەی (MS)  لە رۆژئاوای زاخۆ، لەوێ فەرمانبەری كۆمپانیای نەوتی باكور هه‌یه‌و رۆژانە دووجار پێوانەی نەوتی رەوانەكراو دەكەن.

مێژووی بۆرییه‌كه‌
لەبارەی مێژووی دروستكردنی بۆری نەوتی (كەركوك – موسڵ – توركیا)، ئەندازیار فەرهاد هەمزە لە كۆمپانیای نەوتی باكور ده‌ڵێ: لە سەردەمی حوكمی پاشایەتیەوە كاربەدەستانی حكومەتی عێراق هەوڵدەدەن جگە لە هێڵی سوریا، ڕێڕەوێكی تر بۆ فرۆشتنی نەوتی كەركوك بدۆزنەوە، بەڵام هۆكارە سیاسییەكان ڕێگر بوون لە بەدیهێنانی ئەو ئامانجە، تا ئەو كاتەی بەعسیەكان دەسەڵاتیان گرتە دەست و رێگایان لە بەردەم تەخت بوو.
سەرەتا لە ساڵی 1972 نەوتی كەركوكیان لە دەست ئینگلیزەكان دەرهێناو خۆماڵییان كرد، پاشان لە 26/12/1974 رێككەوتنامەی دامەزراندنی هێڵی عێراق – توركیا لەنێوان هەردوو حكومەتدا ئیمزاكرا، لە 7ی نیسانی 1975 دەستكرا بە كاركردن لەو هێڵە لەلایەن كۆمپانیای (مانسمان)ی ئەڵمانیەوە، پرۆژەكەش بریتی بوو لەراكێشانی لولەیەكی 40 ئینجی بەتوانای 750 هەزار بەرمیل لەرۆژێكدا، ئەمە جگە لەدانانی چەند ویستگەیەكی پاڵنان (محگات چخ) لەهەردوو بەری عێراق و توركیادا، لەگەڵ دانانی ویستگەیەكی ژماردن (محگە القیاسات Measurmg station) لە نزیك زاخۆ، درێژی هێڵەكە 985.3 كم لە ویستگەی IT1 كە دەكەوێتە دووری 26كم لە رۆژئاوای كەركوكەوە دەست پێ دەكات، ماوەی  345كم پرۆژەكە دەكەوێتە ناو خاكی عێراقەوە واتە لە كەركوكەوە تا زاخۆ،  640.3 كیلۆمەتریشی دەكەوێتە خاكی توركیاوە، هێڵەكە بە تەریبی لەگەڵ هێڵی عێراقی سوری دەروات لە رووباری دجلەو زێی خاپوور دەپەڕێتەوە دەچێتە خاكی توركیاوە.
لە كانونی دووەمی 1977 گه محی الدین معروف جێگری سەرۆك كۆماری ئەوسای عێراق پرۆژەی بۆری نەوتی عێراق توركیای كردەوە، لەكاتی كردنەوەكە دا ئاهەنگێكی گەورە سازكرا كە سلێمان دیمریل سەرۆك وەزیرانی ئەوسای توركیاو ژمارەیەك وەزیری تری لەگەڵدا بوو، لەسەرەتای ئاهەنگەكە (تایە عبدالكریم) وەزیری نەوتی عێراقی وتی: ئەمڕۆ لەگەڵ میوانە ئازیزەكانمان لە دراوسێی دۆستمانەوە توركیا كۆئەبینەوە.
لەمبارەیەوە رۆژنامەی (وگن) كە لەتوركیا دەردەچێ ستایشی پرۆژەكەی كردو نوسیبوی عێراق پاش خەباتێكی دژوار دژی كۆمپانیا مۆنۆپۆڵەكان نەوتی خۆی خۆماڵی كردووەو ئەو ئاواتەی بەدی هێناوە كە گەلی عەرەب لە ماوەی 50 ساڵ خەبات دژی مۆنۆپۆڵە بێگانەكاندا خەونی پێوە دەبینی.
لە ساڵی 1986 هێڵەكە فراوانییەكی تری بەخۆوە دی و لولەیەكی تری 46 ئینجی بۆ راكێشرا، كە توانای هەناردنی هەردوو لولەكە گەیشتە 1.600.000 بەرمیل لە رۆژێكدا.
لەبەری عێراقه‌وه‌ هێڵەكە سێ ویستگەی پاڵنان هەیە، لەبەری توركیاش سێ ویستگەی پاڵنانی سەرەكی هەیە ps3 (جەزیره‌) ps4 (ماردین)، ps-5 (غازی عەنتەب) دواجار دەگاتە بەندەری (جەیهان)ی توركی لە ناوچەی (ئەدەنە).
ساڵانی هەشتاكانی سەدەی رابردوو سەردەمی زێرینی ئەم هێڵە بوو لە توانایدا بوو 1،600،000 بەرمیل لە رۆژێكدا هەناردە بكات.
بێگومان عێراق بەرانبەر هەر بەرمیلێك نەوتی هەناردەكراو بڕێك پارە باجی بە توركیا دەدا، لە سەرەتادا ڕێككەوتن بە (42) سەنت بەرانبەر هەر بەرمیلێك ئەگەر بڕی هەناردەكردن لە سەرووی  (1,5) ملیۆن بەرمیل بێت، (75) سەنت ئەگەر بڕی هەناردەكردن لەخوار (750) هەزار بەرمیلەوە بێت. لە دوای ساڵی 2003 ئەم رێكەوتنە دەستكاری كراو بەم چەشنەی لێهات:-
(70) سەنت ئەگەر بڕی هەناردەكراو لە 400 هەزار بەرمیل زیاتر بێت، (112) سەنت ئەگەر بڕەكە لە 200 هەزار كەمتر بێت.

شكستی هێڵی بانیاس!
له‌دوای راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، له‌ یه‌كه‌م هه‌نگاودا بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی كه‌ركوك، وه‌زاره‌تی نەوتی عێراق تاوتوێی زیندوكردنه‌وه‌ی هێڵی نەوتی (كەركوك - بانیاسی سوریا) ده‌كرد، بۆئه‌وه‌ی له‌م بۆرییه‌وه‌ نەوتی كەركوك لە رێگەی سوریاوە بگەیەنێتە سه‌ر دەریای ناوەڕاست. 
هه‌وڵه‌كه‌ تا ئه‌و راده‌یه‌ رۆیشت كه‌ لە وەزارەتی نەوتی عێراق تیمی هونەری راسپارد بۆ نۆژەنكردنەوەی بۆرییه‌كه‌ له‌ناو خاكی عێراق (كەركوك - بێجی - حەدیسە) كە نزیكەی (300) كیلۆمەتر دەبێت، بڕیاریدا لەناو خاكی سوریاش گفتوگۆ لەگەڵ لایەنی سوری بكرێت بۆ نوژەنكردنەوەی بۆری نەوته‌كه‌، كە بەهۆی شەڕو كێشە ناوخۆییەكانی سوریا لەكاركەوتووە.
بۆری نەوتی كەركوك - بانیاس لە ساڵی 1934 دروستكراوەو یەكەمجار بۆرییەكی (12) ئینجی بووه‌ كه‌ رۆژانە نزیكەی (85) هەزار بەرمیلی پێدا هەناردە كراوه‌، لە ساڵی 1952 بۆرییەكی (16) ئینجی دروستكراوه‌و، دواتر لە كۆتایی شەستەكاندا دوو بۆری (30 و 32) ئینجی دروستكراوه‌، بەڵام لە ساڵی 1982 حكومەتی عێراق  رەوانەكردنی نەوتی عێراقی لە رێگای سوریاوە راگرتووه‌، بەبیانووی پشتیوانی سوریا لە ئێران (ساڵانی جه‌نگی عێراق- ئێران).
ئێستا بۆری نەوتی (كەركوك - بانیاس) لە دیوی عێراق و سوریاشەوە پێویستی بە نۆژەنكردنەوە هەیە، بۆریەكە لەناو خاكی سوریا (850) كیلۆمەترەو بەتەواوی پێویستی بە نۆژەنكردنه‌وه‌و دروستكردنی بۆرییەكی (42) ئینجی هەیە، كە دەبێت لەلایەنی سورییەوە دروستبكرێت، ئه‌وكات وا پێشبینی ده‌كرا بۆ ئه‌م كاره‌ كۆمپانیا روسییەكان یارمه‌تی سوریا بده‌ن. 
لە دیوی عێراقیشەوە بۆرییه‌كه‌ دوو بەشە، لە كەركوك بۆ بێجی كە نزیكەی (120) كیلۆمەترەو بۆرییەكە كێشەی نیەو بۆریەكی (42) ئینجەو توانای رەوانەكردنی (600) هەزار بەرمیل نەوتی هەیە، بەڵام لە بێجی بۆ حەدیسە كە نزیكەی (200) كیلۆمەترە بۆریەكی (30 و 32) ئینجی هەیە كە توانای رەوانەكردنی (150) هەزار بەرمیلی هەیەو پێویستی بە بۆرییەكی (40 بۆ 42) ئینجی هەیە كە توانای رەوانەكردنی (600) هەزار بەرمیلی رۆژانەی هەبێت.
ساڵی 2007 عێراق و سوریا رێككەوتن بۆ دروستكردنەوەی هێڵی بۆری كەركوك - بانیاس و بڕیاربوو لەلایەن كۆمپانیایەكی سەربە كۆمپانیای گازپرۆمی روسییەوە دروستبكرێت، بەڵام لە 2009 ئەو رێككەوتنە هەڵوەشایەوە بەهۆی گرانی تێچوون و كۆمەڵێك كێشەی ترەوە.
هه‌وڵی یه‌كه‌می وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق بۆ هه‌نارده‌كردنه‌وه‌ی نه‌وتی كه‌ركوك له‌ ده‌ره‌وه‌ی بۆرییه‌كه‌ی هه‌رێمی كوردستان سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو، بۆیه‌ رووی له‌ هه‌وڵی دووه‌م كرد كه‌ بۆری كه‌ركوك- جه‌یهانه‌.

له‌باره‌ی بۆری نه‌وتی كوردستانه‌وه‌
بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستان، لە ساڵی (2010)ەوە دەست بە دروستکردنی کراوە، کۆتایی ساڵی (2013) بۆ یەکەمجار لەڕێگەیەوە نەوتی هەرێمی کوردستانی گواسترایه‌وه‌ بۆ بەندەری جەیهانی تورکی (ئه‌م پرۆسه‌یه‌ له‌ فه‌رهه‌نگی سیاسی ئه‌وكاتی حكومه‌تی هه‌رێمدا كه‌ نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكایه‌تی ده‌كرد ناوی لێنرابوو ئابوری سه‌ربه‌خۆ).
کۆمپانیای (کار) بۆری نەوتی كوردستانی دروستکردووەو (40%) خاوەندارێتی بۆرییەکە هی کۆمپانیای ناوبراوە، بەپێی زانیارییەکان بۆرییەکە نزیەکەی (600) ملیۆن دۆلار تێچوونەکەی بووە.
(60%)ی بۆری نەوتی هەرێم خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای (رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە، لە 2/6/2017دا لە شاری (سانپترسبورگ)، بە ئامادەبوونی سەرۆکی حکومەتی هەرێم و جێگرەکەی و وەزیری سامانە سروشتییەکانی لە کابینەی هەشتەم گرێبەستێک لەگەڵ بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای (رۆسنەفت) واژۆکرا، به‌گوێره‌ی ئه‌م گرێبه‌سته‌ رۆسنه‌فت بوو به‌ خاوه‌نی (60%)ی بۆری نەوتی کوردستان به‌به‌های (1 ملیارو 700 ملیۆن) دۆلار، لێره‌وه‌ ئیتر روسه‌كان جێ پیی خۆیان له‌ كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێمدا چه‌سپاند، ئه‌وكات ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێم نیگه‌ران بوون له‌ ئه‌مریكا به‌هۆی ئه‌وه‌ی پاڵپشتی له‌ ریفراندۆمی سه‌ربه‌خۆیی هه‌رێم نه‌ده‌كرد، بۆئه‌مه‌ش په‌نایان بۆ روسیا برد. 
درێژی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان (896) کیلۆمەترە، لەسنوری هەرێمی کوردستان لە کێڵگەی خورمەڵەوە دەستپێدەکات و بەنێو بلۆکە کانزاییەکانی (هەولێر، بەردەڕەش، عەین سەفنی، جەبەل کەند، ئەلقوش، دهۆک و سلیڤانی)یدا تێدەپەرێت و دەگات بە (فیشخابور)، (221) کیلۆ مەترە، بەم پێیەش رێژه‌ی (44،6%)ی بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستاندایە.